Қазақы жылқы тұқымы

Адай жылқысын мінген салтатты.

Қазақы жылқы тұқымы – жылқы малының алыс жолға, жорық-жортуылға, ат жарыстарға, саятшылыққа; еті мен сүтінің молдығына, өсім бере алатындығына, үй мен түз шаруашылығына бейімделіп өсірілген түрлері.

Қазақы жылқы мәнділігі

Қазақ ертеде төрт түліктің өзін ең алдымен "ақ мал" және "қара мал" деп екі үлкен топқа бөледі. Ақ малға тек жылқыны жатқызады. Ондағысы – жылқы үйір-үйірімен 150-200 шақырым қашықтықтағы тебінде болып, қыс бойы қора-қопсы көрмей, "ақ қар, көк мұзда" жататын текті мал дегенді білдірсе керек. Жылқының тағы бір атауы – "аяқты мал", өйткені ол үнемі қолға қарап қалмай, азығын аяқпен жүріп табады. Ал түйе, қой-ешкі, сиыр бір мезгіл өріске шыққанмен, қора-қопсыда бағылып, қолдан күтім көреді, сондықтан қара мал делінеді.
Күнделікті тұрмыста, жортуыл-жорықтарда мінуге жарамды, табындық жағдайда бағуға қолайлы; сондай-ақ тез семіріп, тез ет жинайтын, сүті мол, даланың ыстығы мен суығына көнбіс жылқы тұқымын өсіруге қазақтар ерекше мән берген. Жылқы тұқымын осындай талапқа сай етіп, әрі экстенсивті, әрі интенсивті жолмен көбейткен жылқысының саны он мыңнан асып жығылатын жылқылы байлар қазақ даласында аз болмаған.
Кең байтақ жайылымдардың болуы, ондағы қыр шөптерімен ақ от, қара оттардың алуандығы мен молдығы малшы қауымның, әсіресе, айғырдың құтпанын, биенің мамасын таңдап, қанын аздырмай саралай білетін өмір тәжірибесі мен бейнеті көп еңбектері даланың қатал табиғатына бейімделген қазақы жылқы тұқымының өсіп өнуіне айрықша сеп болды.

Қазақы жылқы тұқымының топтары

Жылқышылардың айтуынша, қазақы жылқы тұқымы салт мініс, ұзақ жол, ауыр-жеңіл жұмыстарға төзімді белі берік келеді. Жылқының басы үлкендеу, сағалдырығы (алқымы) кең, көздері кішілеу, мойны жуандау, апайтөс, аяғы сіңірлі, алдыңғы аяғы түзу, артқы аяғы қайқылау, тұяқтары мықты, терісі қалың болады. Олардың өскен жерлеріне, жал-құйрық, дене бітімдеріне, жүрістеріне қарай әр түрі болады дейді. Қазақтың байырғы ұғымында қазақы жылқы (тұқымы) қазанат және жабы делініп, іштей екіге топтастырылады. Қазанаттың түрлеріне тұлпар, арғымақ, алмауыт, сәйгүлік сияқты асыл тұқымдылары жатады. Қазанат тобында алуан-алуан жүйріктер болады. Алуан жүйріктің ең мықтысы, әрі жүйрігіне тұлпарды жатқызып, тағалы тас кешуге арналған атты тұлпар дейді. Арғымақ, сәйгүлік жарауы түскен жаубасар жүйріктер болса, алмауыт алыс жол, жорық-жортуылға мінілетін арқалы ат санатына жатады. Құшырлы ат жорықтағы жекпе-жекте мінетін ат.
Қазанат – қазақы биелерге, өзге елдерден әкелінген айғырды қосудан шыққан будан деген пікір бар. Кейбір ғалымдардың мәліметіне қарағанда, қазанат тұқымын алу үшін, Бұхар мен Хиуадан айғырлар әкелінген. Махамбет жырындағы арғымақтан туған қазанат деуі оны жорыққа мінуге лайықты күшті жылқы тұқымы екені байқалады. Қазанаттың үшінші ұрпағы мойны қаздың мойынша иілген бойы сұңғақ, бота тірсек келген түрі қазмойын тұқымы Бөкей Ордасында тараған.

Жабының түрлері тұғыр, шобыр, керік, қой торы деп аталады. Жабы – етi, сүтi мол шаруа малы. Жабының жал-құйрығы қалың, денесi шымыр, тұрқы ұзын, мойны мен аяқтары қысқа, жатағандау келеді. Ол тез ет алғыш, оңайлықпен арымайтын, ыстық-суыққа, аштыққа, жұмысқа төзiмдi болады, кейде мұндай жабыны шаруаның керiгi, тұғыры, шобыры, торысы деп те атайды. Шаруаның шобыры, қойшының қойторысы, тұғыры тәрiздi сөздермен қатар, көне мұра тiлiнде, батырлық жырларда керiк сөзi жиi кездеседi. Бiрақ керiк сөзi жағымсыз бейнеге байланысты тұстарда айтылып, керiк мiнген қалмақтың ханы, палуаны болып келедi. Жыр-дастандарда бойы аласа төртпақ жабының белгiлi бiр тұқымын батырдың тұлпарына қарама-қарсы қойылып сипаттайды. Керік аласа, төртпақтау болғанмен, жауырыны жалпақ болып келеді.

Қарабайыр – мойны қысқа, денесі шомбал, шоқтығы биік, омыраулы, бітімі кесек, келісті келген жылқы тұқымы. Қарабайыр – қазанат пен жабының арасынан шыққан қазақы аттың тұқымы. Бөрі құлақ, мұз бел нағыз қазақы қарабайыр жылқылар шетінен жүйрік келеді. Олар «бір қамшы»тыз етпе емес, өрісі кең ұзаққа сілтегенге мығым келеді. Қарабайырдың еңіреуі ұзаққа шабады. Арқалы қарабайыр кемінде 30 шақырымнан кем шаппайды. Ол қазақ даласының оңтүстігінен Ертіске дейінгі аралықта таралған. Қарабайыр тұқымын қазақтар шекті жылқысы деп те атаған. Оның бойы кішілері өте аз ұшырасады. Қарабайыр да, қазанат та, жабы да қазақы жылқы тұқымына жатады. Көптеген ғалымдар жалпы жыдқы тұқымының арғы атасы керқұлан екен деп болжам жасайды.

Қазақы жылқы тұқымының түрлері мен сипаты

Қазақ жылқының төзімді ерекше қасиеттері туралы мәлімет орта ғасырдағы орыс, батыс жазбаларында кездеседі. Зерттеушілердің айтуынша, орта ғасырдың соңынан бастап қазақы жылқы тұқымдарын сұрыптау, көршi жұрттардан мәдени тұқымдармен будандастыру арқылы жетісу жылқысы, адай жылқысы, шектi жылқысы, найман жылқысы, қыпшақ жылқысы, алтай жылқысы деп аталатын жергілікті жылқы түрлері пайда болған.

• Адай жылқысы – салт жүруге, мініске арналған, сыйдам жылқы түрі. Оның маңдайы шығыңқы, көзі үлкен, мойны ұзын, аяқтары жіңішке, ұзындау, тұяғы кішкенелеу келеді. Бұл тұқым қазақы және арғымақ тұқымының арасынан шыққан.

• Шекті жылқысы – бұл қазақ даласында атағы шыққан жылқы тұқымының бірі. Ол түркімен мен қазақ жылқысының тұқымынан пайда болған (айғыры түркімен жылқысынан) деп топшыланады. Қазақ жерінде өсірілген жылқының сапасын айғақтай түсетін көптеген деректер бар. Қазақ даласында өсірілген жылқылар 1-ші және 2-ші дүниежүзілік соғыс майдандарына көп алынған. 1945 жылы 24 маусымда Мәскеуде өткен Жеңіс парадын КСРО маршалы Г.К. Жуков Қазақстанның Луговой (қазіргі Құланды) жылқы зауытында өсірілген Араб есімді ақбоз ат үстінде қабылдаған.

Таза қанды, асыл тұқымды жылқылар

Таза қанды, асыл тұқымды жылқылар (араб жылқысы, арғымақ) соңғы кездері ерекше аталып жүр. Бұлар жылқы атаулының ең сұлуы ретінде ғана жылқықұмарлардың мақтанышын қанағаттандырады дей келіп, белгілі этнограф Жағда Бабалықұлы таза қанды, асыл тұқымды жылқыны қазақтың қазанатымен өзара салыстырып, қазақы жылқының көптеген артықшылығын атап көрсетеді:

• таза қанды, асыл тұқымды жылқы өз тегін тектей алмайды. Оның айғырлары өз енесіне, өз байталына шаба береді;
• таза қанды жылқы жыл бойы тек қолда бағылады. Өріске жіберсең, өзін-өзі баға алмай қыс кезінде қырылады. Қолда бағу үшін бір айғырға бір адам керек. Өріске бағылатын қазақ жылқысының үш-төрт үйіріне бір жылқышы жетеді. Үш-төрт үйір, жүз қаралы тұяқ. Сонда тек бағу-қағу жағынан өте қымбат;
• айғыр өзі үйірге түсіп, 20-30 биені өзі қайырып, өзі иелік етпеген соң "асыл тұқым" аталған жылқы табиғи өсім бере алмайды;
• жылқы төрт маусымда өзі тілеген өрісіне өрістеп, өзі сүйген жүздеген, мыңдаған шөпті таңдап, басын шалатын, мөлдір бұлақ, көл-көсір өзен суын өрлей жүзіп ішетін қазақы жылқының сүті, қымызы, еті, майы жұпар иісті, дәмді, құнарлы, нәрлі, емдік қасиеті мол тағам қоры. Ал қолда бағылып, қорада тыныстап, бес-он түрлі шөппен өмір өткізетін асыл тұқымды жылқының сүті, қымызы, еті, майы дәмсіз, жылқы иісі жоқ, нәрі, қуаты жоқ;
• асыл тұқымды жылқы салт мініп, ұзақ жүруге шыдамайды. 5-10 шақырым өрістеп қайтатын қойшылар мініп қой бағуға жарайды. Ал 20-30 шақырым өрістеген жылқыны қуып келуге жарамайды;
• асыл тұқымды жылқы ұзақ жүрісті жорық-жортуылға, аң аулауға, бүркіт салуға, салбурынға, аң қуалауға, түлкі, қасқыр, бөкен қуып, соғуға жарамайды;
• асыл тұқымды жылқы лақ, көкпар тартуға қауқары келмейді;
• 30-40 шақырым жерге сар желдіріп айдап барып, қайта жібергенде осы аралықты пәрменмен шауып өтетін бәйгелі жарысқа жарамайды;
• 60-70 шақырымға айдалып барып, түпке түнеп, ертеңіне сол аралықты қайта шауып өтетін бәйге алатын жарысқа қосуға мүлде жарамсыз;
• мыңдаған шақырымға дамылдап шабатын, жолға түнеп шабатын, аламан бәйгеге "асыл тұқымды" жылқылар мүлдем жарамайды. Олардың аламан бәйгесі 15-20 шақырым. Одан артыққа күш-қуаты жетпей, болдырады.

Жылқының нашарын қазақ әдетте "алаша ат" деп атайды. Осыған байланысты халық тілінде "Алашаны атқа санама, жақыныңды жатқа санама" деген сөз орамы қалыптасқан. Ел аузында кездесетін "жұнт" ұғымы әдетте тағыланған, жабайыланған жылқыға байланысты қолданылғаны байқалады.

Әдебиеттер

• Ермеков Ә. Қазақтың малшылық лексикасы жөнінде // ҚМ. 1962. №2. 82-84-бб.;
• Керімбаев Д. Қазақстанның жылқы шаруашылығы. Алматы: Қайнар, 1968;
• Аpғынбаeв Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы, 1969;
• Жанәбілов Ш. Қазақша мал атаулары. Алматы: Қайнар, 1982;
• Липец Р.С.Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М, Наука, 1984;
• Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жазушы, 1985;
• Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. Ред. колл.: А.Х. Маргулан и др. Алма-Ата: Советская энциклопедия, 1984-1985;
• Бабалықұлы Ж. Мал ауруларының атаулары. Алматы, 1986;
• Айтбаева Н.Қ. Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты атаулардың лексика-семантикалық және дүниетанымдық сипаты. Филол. ғылым. канд дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2007;
• Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. Алматы: Алматыкітап, 2010.