Қатысушы:Dilnaz Toleuova Asylbekkyzy/зертхана

Түркілердің көне жазбалары Бағзы заманда түркілер өз әліпбиін ойлап тапты . Ондағы әріптер қар бетіндегі құс іздеріне ұқсас , құйттай сына түріндегі сызықшалармен бейнеленеді. Мұндай жазу «сына жазуы» (немесе ешкім сырын аша алмаған бұл жазулар «руна» деп аталады ,руна сөзі гот тілінен аударғанда «құпия», «сыр» деген мағына береді ) деп аталады .Ертеде қағаз болмағандықтан , біздің бабаларымыз өздерінің «сына жазуларын» күміс ыдысқа , ағаш тақталарға , беті тегіс үлкен тас кесектеріне жазған .Әсіресе ,осы тас тақталардағы жазбалар бәрінен де жақсы сақталған. Олар Орхон -Енисей ескерткіштері деп атайды. Бірінші мыңжылдықтың орта тұсында осы өзендерінің аңғар-атыраптарында ежелгі мемлекеттер -Түрік қағанаттары өмір сүрген , оларды көсемдер-қағандар билеп тұрған. 6-9 ғасырларда Түрік қағанаттары өмір сүрген кезеңде таңбаланған сына жазулы жазбалар -көне түркі әдебиетінің әлемге белгілі ең байырғы мәнді шығармалары. Тасқа қашалған дастандар түркілердің аса ірі әскербасылары мен билеушілері -Күлтегін мен Білге қағанның өмірі мен күресі жайында , данагөй Тоныкөк жайында баян етеді. Барлығы бізге белгілі үш жазба бар.Дұрысында , «Кіші жазуды» Білге қағанның өзі айтып жаздырған сыңайлы , ал оны тасқа қашаған - ғұлама бәдізші Иоллығ тегін. «Үлкен жазуды» да Білге қағанның өзі айтып таңбалатып ,інісі Күлтегін батырға арнаған.Үшінші жазба -Тоныкөк дананың өзі шығарған жыры. Орхон-Енисей жазбалары 18 ғасырда табылып, оны зерттеу , оқу сол кездерде басталады.Көне түркілердің руна жазуын (қазақ таңбаларына өте ұқсас ) ең алғаш рет 1893 жылы дат ғалымы Томсен оқыды . Бұғұт тас мүсіні Бұғұт тас мүсіні шамамен 6 ғасырдың 20-80 жылдары ең алғашқы атақты қағандардың бірі Таспардың құрметіне қойылған. Ол көптеген жерлерді өзіне бағындырған ақылды да батыл билеуші болған. Ескерткіштің жоғарғы жағында түркілердің тотемдік белгілері- аналық қасқыр мен ұл бала суртеті ойып салынған. Аңыз бойынша , аналық қасқыр баланы өз сүтімен емізіп , түркі тайпасына өмір сыйлаған .Бұғұт жазуы - соғды тіліндегі түркі ескерткіштерінің ең ежелгісі. Таста түркілер менирандықтардың мәдени және сауда -саттық байланыстары жайлы деректер жазылған. Тоныкөк ескерткіші Ақылгөй Тоныкөктің құрметіне қойылған тас тақта өзінің бұйрығы бойынша шамамен 716 жылы қашалып жасалған.Бұл ескерткіш 1897 жылы Баин- Цокто шатқалынан табылған . Қазіргі кезде ол Моңғол Республикасының астанасы- Улан -Батор қаласынан 60 шақырым жерде орналасқан. Түрік қағандары ұлы кеңесші болған Тоныкөк ірі билікке иеленген.Маңызды мемлекеттік істерді шешіп, үлкен жауынгерлік жорықтарды басқарған.Көне жазбаларда Тоныкөктің қытай білімін алып , шығыс дипломатиясының қыр-сырын жете меңгереген жайлы айтылады.