Қойлықтың мешіті

Қаптама ойма тақта

Қаланың орталығына салынған мешіт орны қазба жұмыстарына дейін 30x30 м мөлшерлі төртбұрышты төбе болатын. Қазба жұмыстары бұл құрылыс жоспарында ішкі кеңістігінің мөлшері 34x28 м (38x32 м - қуатты өңделмеген қабырғаларының сыртқы мөлшері), солтүстік-шығыс - шығыс - оңтүстік-батыс - батыс желісі бойымен созылған шаршы болатын.

Мешітке кірер есік солтүстік-шығыс қабырғаның ортасында орналасқан, қарама-қарсы, оңтүстік-батыс қабырғаның ортасында тікбұрышты күйдірілген кірпіштен қуыс түріндегі, Құбылаға қаратылған, михраб қаланған. Мөлшері 26x26x5 см күйдірілген кірпіштен қаланған михрабтың сақталған биіктігі -70 см, михрабтың қуыс - тереңдігі 40-42 см, ені 136 см және биіктігі жарты кірпіштей 13-15 см болатын ішкі орталық тікбұрышты қуыстан тұрады. Михрабтың алдында мешіттің негізгі кеңістігінен ағаш қоршаумен бөлінген, тас негізге орнатылған күйдірілген шаршы кірпіш өріміне сүйенген, тікбұрышты алаң болған. Қойлық мешіті «колонналар немесе бағаналар орманы» тұрпатты сәулеттік құрылыстарға жатады. Бұл ағаш-қамыс шатырға да көптеген ағаш бағаналар тірек болған деген сөз. Құрылыстың ішкі кеңістігі 8 қатар бағаналармен бөлінген, олардың 9 неф түзетін тас негіздері сақталған. Тас негіздердің өзара қашықтығы 3,5-3,7 м. Барлығы дөңгелек және сопаң пішінді 54 тас өрім сақталған. Құрылыс қабырғалары мөлшері 36x18x9 см, тікбұрышты өңделмеген кірпіштен тұрғызылған, қалыңдығы 1,7-2 м және сақталған биіктігі 2 м жуық. Қабырғалардың ішкі жағы сыланған және әктелген, қабырғасының негізінде мешіттің барлық периметрі бойынша сылағы сақталған.

Мешітте табылған заттар ішінен араб алфавитімен жазылған, өртенген ойма тақта сынығын атап өту ңажет. Екі сынықтан тұратын, жалпы ұзындығы 1 м және ені 15-18 см шамасында тақта шығыс қабырғаның солтүстік-батыс бұрышынан табылды. Михрабтың төңірегінен өртенген бөренелер үйіндісі шыққан, дұрысы уағыздаушы кафедрасы - мінберге қатысты болар. Сондай-ақ күйдірген сары саздан жасалған ойма бұйым да назар аударады. Солтүстік-шығыс қабырғада қабырғаны жылытатын үлкен пеш орнатылған, пеш сылағының астынан ошақпен байланысқан, түтін мен ыстық ауа айналатын арықтар (кан) жүргізілген. Салқын кезде мешітке от жаққан. Қыш шырағдандар (шырақтар), қыш бұйымдардың (қазандардың, құмыралардың, тостағандардың) көптеген сынықтары табылды. Қола жапсырмалар (кітаптың тері мұқабасына?), тау хрусталінің сынығы, моншақтар, басқа қола бұйымдар табылды.

XIII ғ. салынған мешіт көлемі оның астаналық қаладағы және тіпті барлық қарлұқ жабғулары мемлекетіндегі басты мешіт болғанын айтады.

Қойлық мешітінің жоспарлы шешіміне анағұрлым жақыны Водян қалашығындағы (Алтын орданың Бельджамен қаласы) мешіт. Соңғысы XIV ғ. екінші жартысына жатады және, зерттеушілердің пікірінше, 1395 ж. дейін тіршілік еткен.