Қойшы (қазақ бейнесі)

Жайлаудағы қойшы

Әр халық өзінің “басты адамының” арқасында өзіне тән мінездік қасиетін алған. Жапонияда – бұл балықшы. Францияда – бұл жүзім өсіруші. Ресейде – бұл егінші. Ал Қазақстанда – бұл қойшы. Байқағандарыңыздай, бұл мақала қазақ мінезінің эталоны – қойшы жайлы болады. Егер сіз Қазақстанда болып, қазақтың жайлаудағы ақ киіз үйін, жайлауды немесе ондағы жайылып жүрген қойларды көрмесеңіз, сіз бұл халықтың өмірін толықтай сезіне алмайсыз. Халық тұрмысында мал үлкен орын алады. Мал ішсе - сусын, жесе – тамақ, кисе – киім болып табылады. Алайда мұның бәрі болуы үшін, өзінің жолында ешкімді аямайтын қазақтың ұлы сахарасының қиындықтарына төтеп беру керек. Өздерінің ішкі қорқыныш сезімімен, көкжалдармен, сонымен қатар, ең бастысы табиғатпен қарсыласуда шопандар өздерінің бойына көптеген қасиеттерді жинақтаған. Халықта қойшылардың қиын өмірі мен еңбегі туралы алуан түрлі әңгімелер бар. Олардың бірінде төрт күн бойы азапшылық көріп, өзінің малын жайылымға жеткізбек болған шопан жайлы болған. Батысқа тартып тұрған боран тұр. Айнала бітпес қар. Суық ұстаған қойшы өкпесі солқылдатып, буындары әлсіреп, жүруге мүмкіндік бермесе де, ол шыдап, мақсатына, яғни қойларын жайылымға жеткізу үшін, барын жасауда. Біршама уақыттан кейін азық таусылып, ал мал болса шаршап, жолда бірінен соң бірі қала бастады. Аштық өз рөлін ойнады: мал бір-бірін талап, жүнін хайуанша жеуге дейін барды... Мұндайды ешқашан көрмеген шопан, болып жатқанның бәрінен үлкен психологиялық қысым астында. Ойға «қашанға дейін шыдаймыз», «алда енді қаншама жол бар» деген ойлар келе бастады... Алайда мұнымен әлі қиындық бітпеді... Кеш батты. Суық. Қойшыны үсік шалып, ұйқыға тарта бастады... Әр түрлі елестер пайда болды... Кенеттен аялдап жатқан жерде қасқыр ұлуы естілді. Дауыстар жиілеуде ... Тез арада малшы өз-өзін жеңіп, ұйқыны, шаршағанды, үсігенін – бәрін ұмытып, бұрыннан бері қалған қой санын да білгісі келген ол, енді шүкіршілік етіп, қол астындағысын сақтағысы келіп, қорғанысқа көшті. Қас жау өзін күттірмей, шабуыл жасады. Алда таңға дейін созылатын шопан мен қанды арман еткендермен бірге арпалыс күтіп тұрды. Итінің, атының өмір үшін күресін көргенде, малының қырылып жатқанын көргенде, өз бойына керек деген күшін жинап, өз дегеніне жетіп, аз болса да, әйтеуір, мал жанын да, өз өмірін де сақтап, құмға жетті.... Бұл ауыр түнде өзінің үлкен, ұзақ, биік беліне көтерілуде көп азап шегіп және күресіп қана қоймай, ол, сонымен қатар көп ойланды, өткенді ойлады, үміт отын іздеп тауып, оны боранның желінен қорғады... Сонда қойшы халықтың мінез-құлық нормаларын жасап, оны ғасырлар бойы сақтаған болатын. Ол халық жанынының негізін салушы. Шопан – жауынгер, өйткені ол жайылымдарды басып кіру мен тонаудан сақтайдын. Ол әлемді бетпе-бет зерттейтін саяхатшы және географ. Емші, әрі ветеринар. Аңшы, өйткені көкжал бөрі әрдайым отар жанында. Ол – философ және ақын. Қойшы ұзақ уақыт бойы жұлдыздар мен шөп айналасында. Ал бүгінгі күндері табиғатпен бірге өмір сүру бір түрлі болып көрінеді. Аттар, иттер, қойлар... Қасқырдың қардағы іздері, біреудің горизонттағы көлеңкесі... Табиғаттың қатал мінезінде демалыссыз жұмыс істеу... Сондықтан да, оның мінезінде шыдамдылық, бойында төзімділік болуды қажет етеді. Міне, бұл қасиеттердің бәрі де ғасырлар бойы бұл іспен айналысу барысында қазақтың бойында шыңдалған.

Тағы да қараңыз

• Шопан