Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар

Қарулы Күштер дербес мемлекет құрылымының міндетті элементі болып табылады. Халықаралық қауіпсіздіктің тегіс камти алатын жүйесін жасағанға дейін ел әскери құрылысты жүргізе береді және Қарулы Күштерді жетілдіре береді. Қорғаныс мұқтаждарына жұмсалатын шығыстарды жоспарлаудың және қаржыландырудың негізі Қазақстан Республикасының Президентінің 2007 жылғы наурыздың 21-інде жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Әскери доктринасы болып табылады. Бұл доктринаға сәйкес қорғанысқа жұмсалатын шығыстардың көлемі ІЖӨ-нің бір пайызынан кем емес мөлшерде қарастырылған, қауіпсіздікті қамтамасыз етудің Әскери-саяси, стратегиялық, экономикалық және техникалық негіздері мен Қазақстан Республикасының халықаралық әскери ынтымақтастығы анықталған. Жоспарланып отырған орта мерзімді кезеңге арналған шығыстарда әскери қызметшілердің әлеуметтік қорғалуын күшейту қарастырылған (әскери атақтар үшін айлық ақыларын, солдаттар мен сержанттар лауазымдарындағы контракт бойынша әскери қызметшілердің айлық ақыларын көбейту, 8 жылдан кем емес қызмет еткен, контракт бойынша әскери қызметшілер үшін елдің жоғары оқу орындарында оку құнының 50 пайызын өтеу және т.б.). Әрбір мемлекет өзінің қорғаныс қабілетін сактап отыруы тиіс, ол аса маңызды мемлекеттік функциялардың бірі болып табылады. Өзінің жерін, елін сыртқы күштерден қорғай алатын мемлекетті ғана тәуелсіз деп тануға болады. Осының өзі Қазақстанның төл армиясының құрылуына ұйытқы болды, соған сәйкес әскери доктрина кабылданып, езінің қалыптасу кезеңінен өтті.
Қарулы Күштерді, басқа әскерлерді және құрамаларды материалдық-техникалың қамтамасыз ету басымдық тәртіппен мемлекеттің қорғаныстық тапсырысқа және, қару-жарақ пен әскери техниканы қоса, өңдірістік-техникалық арналым өнімін жасаудың өңдіруге, жеткізілімге және онымен қамтамасыз етуге халықаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады. Мемлекеттің қорғаныстық тапсырысын қалыптастыру тәртібі, оның материалдық-техникалық қамтамасыз ету және сатып алу шарттарды Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерімен анықталады. Қорғанысты экономикалық қамтамасыз ету дегеніміз Қарулы Күштер, басқа әскерлер мен әскери құрамаларға қаржылық, материалдық-техникалық және өзге ресурстарды бөлу, Қазақстан Республикасының қорғанысын кепілді қамтамасыз ету үшін оларды қажетті қаруге-жарақпен, әскери және арнаулы техникамен жарақтандыру.
Қорғанысты қаржыландыру Қарулы Күштердің, басқа әскерлер мен әскери құрамалардың қаржылық, материалдық-техникалық және басқа ресурстарға деген қажеттіліктерін кепілді қанағаттандыруға бағытталған. Басшылық пен басқаруды Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігінде орталықтандыру қорғанысқа бағытталатын қаржылық ресурстарды тиісінше орталықтандыруды талап етеді. Сондықтан қорғанысқа жұмсалатын шығыстар көбінесе республикалық бюджеттен (80% жуығы) қаржыландырылады.
Бюджет қаражаттарынан басқа, өзге қаражаттардың пайдаланылуы мүмкін, айталық: қарулы күштердің мемлекеттік мекемелерінің зияткерлік, қайырымдылық көмекті, соңдай-ак әскери-техникалық ынтымақтастық шеңберінде көрсетілетін көмекті алуға және пайдалануға құқылы. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан шетел мемлекеттерімен бірлесіп пайдаланылатын әскери объектілерді және кару-жарақтарды қысқартуды бақылау және инспекциялық қызметті қамтамасыз ету жөніңдегі іс-шараларды қаржыландыру Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық келісімшарттарға сәйкес жургізіледі. Әскери кадрларды даярлау және қайта даярлау үкімет бекітетін мемлекеттік білімділік тапсырыс бойынша білім беру ұйымдарында, сонымен қатар халықаралық келісімшарттар негізінде шетелдерде жүзеге асырылады. Қорғанысты қаржыпық қамтамасыз ету мыналарды кіріктіреді:
а) Қарулы Күштерді қаржыландыру;
ә) қару-жарақтарды, соғыс техникасын, өндірістік-техникалық арналымның өнімдерін әзірлеуге, өндіруге және сатып алуға жұмсалатын шығындар;
б) ғылыми зерттеулер мен қорғаныс сипатындағы зерттемелер;
в) әскери объектілердің (аэродромдардың, полигондардың, баздардың, әскери бөлімдер мен бөлімшелердің орналасу орындарының және т.б.) күрделі құрылысы;
г) ақпараттық жүйелерді жасау және дамыту;
д) бірнеше мемлекеттің әскери-саяси одақтарын қалыптастырған кезде бірлескен қарулы күштерді және әскери объектілерді ұстауға үлестік қатысу;
е) әскери кадрларды даярлауға және қайта даярлауға жұмсалатын шығындар.
Қорғанысқа жұмсалатын шығыстарды жоспарлаудын негізгі мәліметтері жауынгерлік және саяси дайындықтың жоспарлары, материалдық және шаруашылық жоспарлар, штаттар, жеке құрамының саны, материалдық және ақшалай жабдықталымның нормалары, әскери жеткізілімдер заттарының бағасы болып табылады. Шығыстарды жоспарлау кезінде материалдық және ақшалай нормалар пайдаланылады. Жиынтық қаржылық жоспарлау кезінде құрамдастырылған нормалар, ал әскери бөлімдерді қаржыландырудын жеке жоспарларын жасаған кезде дара қаржы нормалары қолданылады. Қорғаныс қырындағы шарүашылық есептегі өнеркәсіп орындары мен құрылыс ұйымдары негізінен салалардың шаруашылық субъектілерінің кағидаттарындағыдай қаржыландырылады. Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігінің қаржыландырудың дара жоспарларын есеп-қисаптың негізділігі, олардың белгіленген нормаларға сәйкестігі тұрғысынан тексереді; оның жылдық есептерін талдайды және олар бойынша қорытынды жасайды; бөлінген ре- сурстарды пайдаланудың мақсатқа сайлығын және шығыстардың негізділігін тексереді.
Қорғанысқа жұмсалатын шығыстар тиісті жылға арналған республикалық бюджет құрамында қарастырылады, онда қорғанысқа жұмсалатын шығыстар жеке функциялық топпен бекітіледі. Қаржы службасының орғандары әскери округтерінен әскери бөлімдерде, оқу орындарында және басқа ұйымдарда армияны ұстауға арналған ақшалай қаражаттардың жұмсалуына бақылау жасауды жүзеге асырады.
Қазақстанда «қорғаныс» функциялық тобы бойынша шығыстарға табиғат және дехногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен жоюды ұйымдастыру жөніндегі, азаматтық қорғаныс, өртке қарсы сақтық және өрт сөндіру шаралары жөніндегі шығыстар кіреді. Айтарлықтай дәрежеде бұл шығыстар әскери комиссариаттарды ұстауға жұмсалатын шығыстар сияқты жергілікті бюджеттен қаржыланады.
Мемлекет шығыстарының құрылымында шаруашылық құрылыста, әлеуметтік және экономикалық саясатты жүзеге асыруда маңызды рөл атқаратын басқарудың мемлекеттік аппаратына жұмсалатын шығыстар шамалы орын алады. Басқару органдарының көмегімен мемлекет елдің саяси, шаруашылық және мәдени өміріне басшылықты жүзеге асырады. Экономикадағы жаңа міндеттерді шешу рыноктық артықшылықтарын толығырақ іске асыруға мүмкіндік беретін басқаруды терең қайта құрмайынша және оның икемді жүйесіз мүмкін емес. Мемлекеттік, шаруашылық басқару үнемі жетілдіріп отыруды қажет етеді. Экономиканы басқаруды түбегейлі өзгертудің мәні айрықша әкімшілік әдістерден барлық деңгейлердегі басшылықтың экономикалық әдістеріне, мүдделерді басқаруға және мүдделер арқылы басқарудың кең демократиялануына, адами факторларды барынша жандандыруға көшу.
Мемлекеттік басқару органдарының жүйесі дегеніміз барлық деңгейлердің заңнамалық, атқарушылық және өкілдікті органдарының, сондай-ак шаруашылық басқару аппаратының жиынтығы. Заңнамалық биліктің жоғары мемлекеттік орғаны Қазақстан Республикасының Парламенті болып табылады, республика басшысы, оның атқарушы билігі Президент болып табылады. Атқарушылық билікті сондай-ақ Үкіметте жүзеге асырады. Облыс, қала, аудан аумағында атқарушы және өкімгерлік органдар жергілікті әкімшіліктер - әкімдер басшылық ететін әкімдіктер, ал өкілдікті органдар тиісті мәслихаттар болып табылады. Бұл орғандар шаруашылық және қоғамдық өмірдің басқа сфераларын басқарады. Қоғамдық тәртіп пен кауіпсіздікті сактау орғандарын ұстауға жұмсалатын шығыстар Ішкі істер министрлігі, Ұлттық кауіпсіздік комитеті, ішкі әскерлер органдарын, сот, прокуратура, қаржы полициясы агенттігінің орғандарын, нашақорлық және есірткі бизнеспен күрес жөніндегі органдарды камтиды. Тиісті салаға басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік басқарудың орталық органы - министрлік, ведомство (агенттік, комитет, комиссия және басқалары). Олар өзіне бағынышты шаруашылық жүргізуші субъектілерді, бірлестіктерді, ұйымдар мен мекемелерді тікелей немесе олардың басқаруындағы шаруашылық бөлімшелер (департаменттер, басқармалар) арқылы басқарады. Соңғы уақытта функцияларды орталықтандырудың әр алуан дәрежесі бар салааралық, салалық және аумақтық басқарудың бірқатар жаңа жүйелері құрылды: ұлттық компаниялар, концерндер, ассоциациялар, компаниялар, қоғамдар және т.б. Шаруашылық басқарудың оңтайлы схемасы деп басқарудың екі буынды жүйесі санапынады, оның материалдық өндіріс сферасындағы негізгі буыны кәсіпорын болып келеді. Мемлекеттік басқару орғандарын ұстауға жұмсалатын шығыстар барлық деңгейлердегі - республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге дейінгі бюджеттердің шығыстары құрамында жыл сайын бекітіледі. Бюджеттік қаражаттар бекітілген қаржыландырудың дара жоспарына сәйкес жұмсалынады, ол мекеме шығыстарының көлемін, қаражаттарды мақсатты бағыттауды және оларды тоқсанға бөлуді анықтайтын негізгі құжат болып табылады. Экономикалық сыныптамаға сәйкес басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстардың құрамына мыналар кіреді: ағымдағы шығыстар (тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығыстар, соның ішінде жалақы, өтемдік және басқадай ақшалай төлемақылар; сыйақылар (мүдделер) төлеу; субсидиялар және басқа ағымдағы трансферттік төлемдер); күрделі шығыстар; кредит беру, үлестік қатысу және қаржыландыру. Басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын. шығыстарды анықтайтын басты құжаттар штат кестесі мен шығыстарды қаржыландырудың дара жоспары болып табылады. Басқару органдары, ұйымдар мен мекемелер штат кестесін қалыптастырған кезде типтік құрылымдарды, типтік штаттарды, сандық нормативтерді, жұмыскерлердің лауазымдық қызметтерінің сызбаларын, жалақының мөлшерлемелерін және басқару аппараты шығыстарының басқа түрлерінің нормаларын басшылықка алады. Мемлекеттік шаруашылық жүргізуші субъектілердің басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар өндіріс шығындарына кіріктіріледі және өнімнің өзіндік құнында бейнеленеді, ал олардың үйлестіруші орғандарын ұстау бірінші кезектегі төлемдерді төлегеннен кейін шаруашылық жүргізуші субъектілер қарамағында қалған табыстан аударымдар есебінен жүзеге асырылады.