Құты қашу

Құты қашу. Түсіндірме сөздігімізде — берекесі кету, ұсқыны қашу мағыналарын беретіндігін айтады. «Күнде көріп жүрген Жақаннан сонша құтың қашады» (Қ. Мұқамеджанов, Өзіме де.). «Құт» тұлғасы «зәре-құты» қос сөзінің құрамында да кездеседі. Мұндағы «зәре» сөзінің мағынасы — қорқу, шошу, төркіні — парсы тілі. Ал «құт» сөзінің алғашқы мағынасын іздестіру қажет. Тілімізде «құт» сөзі «ырыс», «байлық» мағыналарымен синонимдес болып та келеді. Бірақ, біздің байқауымызша, «құты қашу» тіркесіндегі және «зәре-құты» қос сөзіндегі «құт» тұлғасының мағынасы өзгеше деп ойлаймыз. Осы ойымызды көне түркі жазба ескерткіштері растай түседі. Ертедегі сөздікте «құт» сәзінің екі мағынасы кездеседі. Біріншісі — бақыт, ырыс сияқтылар болса, екіншісі —жан, рух. Біз әңгімелеп отырған «құты қашу» тұрақты тіркесіндегі «құт» сөзінің мағынасы — «жан» деп жорамалдаймыз. Дәл осындай мағынада татар тілінде «кот» қалпында айтылады. Көрсетілген тілдік деректерге табан тіреп «құт»— түркі тілдерінің өзіне тән және мағынасы жағынан «құты қашу»— «жаны қашу» дегенмен тепе-тең. Әрине, «жаны қашу»— қорқу, үрейлену нәтижесінен туатын құбылыс. Сондықтан тілімізде оның «қорқу», «шошу», «үрейлену» мағыналарының орнына қолданылуы да заңды құбылыс. Осындай қолданыс түрі якут тілінде де кездеседі: қуттан — қорқу, жасқану.