Құқық ізбасарлығы

Құқық ізбасарлығы – құқықтар мен міндеттердің не жекелеген құқықтардың бір тұлғадан (құқық субъектісінен) екінші тұлғаға ауысуы. Құқық ізбасарлығы заңға, шартқа немесе басқа да [заң|заңи негіздемелерге сәйкес жүзеге асырылады. Құқық ізбасарлығы мемлекеттерде де, заңи тұлғаларда да болады. Мемлекеттердің құқық ізбасарлығы – бір мемлекеттің құқықтары мен міндеттерінің оның орнында пайда болған екінші мемлекетке ауысуы. Мемлекеттердің құқық ізбасарлығы туралы мәселе әлеуметтік төңкерістер, әлеуметтік-экономикалық формациялардың ауысуы, ұлт-азаттық күрес нәтижесінде жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, бұрынғы мемлекеттің аумағында бірнеше ізбасар мемлекеттің құрылуы кезінде, сондай-ақ екі не бірнеше мемлекеттің бірігуі нәтижесінде жаңа мемлекет құрылған тұста, аумақтық өзгерістер болғанда туындайды. 1978 жылы мемлекеттердің құқық ізбасарлығы туралы шарттарға қатысты Вена конвенциясы қабылданды. Онда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің халықаралық шарттар бойынша байланыстарын дербес айқындау құқығы мойындалды, азаттық алған мемлекеттердің өз еліндегі табиғат ресурстарына даусыз иелігі қуатталды, бөгде аумақтарда шет елдердің әскери базаларын құрудың заңсыздығы туралы ереже қабылданды, ізбасар мемлекеттердің жалпы жұрт таныған халықаралық құқық қағидаттарын сақтауға міндеттілігі тиянақталды. Сондай-ақ, 1983 жылы қабылданған мемлекеттердің құқық ізбасарлығы туралы мемлекеттік меншікке, мемлекеттік архивке мемлекеттік борышқа қатысты Вена конвенциясында “Ізашар-мемлекет меншігінің ізбасар-мемлекетке өтеусіз ауысуы” қағидаты белгіленді. Бұл конвенцияда құқық ізбасарлығының бес санаты атап көрсетілді, олар: мемлекет аумағының бір бөлігінің басқа мемлекетке берілуі; жаңа тәуелсіз мемлекеттің құрылуы; мемлекеттердің бірігуі; мемлекет аумағының бір бөлігінің не бірнеше бөлігінің бөлінуі; мемлекеттің бөлінуі. 1991 жылы бұрынғы КСРО-дан бөлініп шыққан ТМД елдері, оның ішінде Қазақстан да ізбасар-мемлекеттердің бірі болып табылады. Заңи тұлғалардың құқық ізбасарлығы – заңи тұлғалардың құқықтық ережесінің тоқтатылып не өзгертіліп, олардың құқық ізбасарлығын туғызуы бес түрге бөлінеді. Олар: екі не одан көп заңи тұлғалардың қосылып бір тұлғаға айналуы; бір не бірнеше заңи тұлғалардың басқа тұлғаға қосылуы; заңи тұлғаның екі не одан көп заңи тұлғаға бөлінуі; заңи тұлға құрамынан бір не бірнеше заңи тұлғаның бөлініп шығуы; бір түрдегі заңи тұлғаның екінші түрдегі заңи тұлғаға өзгертілуі.