Тұрар Рысқұлов ауданы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Қазақстан ауданы
Тұрар Рысқұлов ауданы
Әкімшілігі
Облысы

Жамбыл облысы

Аудан орталығы

Құлан

Ауылдық округтер саны

15

Ауыл саны

42

Әкімі

Ернар Серікәліұлы Есіркепов

Аудан әкімдігінің мекенжайы

Құлан ауылы, Жібек жолы көшесі, №75

Тарихы мен географиясы
Координаттары

43°12′40″ с. е. 72°28′15″ ш. б. / 43.21111° с. е. 72.47083° ш. б. / 43.21111; 72.47083 (G) (O) (Я)Координаттар: 43°12′40″ с. е. 72°28′15″ ш. б. / 43.21111° с. е. 72.47083° ш. б. / 43.21111; 72.47083 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1938

Жер аумағы

10,5 мың км²

Уақыт белдеуі

UTC+5:00

Тұрғындары
Тұрғыны

67 533[1] адам (2023)

Ұлттық құрамы

қазақтар (92,47%), орыстар (4,02%), қырғыздар (1,01%), татарлар (0,61%), басқа ұлт өкілдері (1,89%)[2]

Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды

08

Т. Рысқұлов ауданының әкімдігі

Қазақстан картасындағы Тұрар Рысқұлов ауданы

Облыс картасындағы Тұрар Рысқұлов ауданы

Тұрар Рысқұлов ауданыЖамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан қазіргі атымен аталады. Жер аумағы 10,5 мың км². Аудан орталығы – Құлан ауылы.

Географиялық орны

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солтүстігінде Мойынқұм ауданымен, шығысында Меркі ауданымен, батысында Байзақ, Жамбыл аудандарымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Жер бедері

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 – 8°С, шілдеде 22 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 – 350 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан.

Жануарлары мен өсімдіктері әлемі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Өсімдіктерінен тау шатқалдарында бұта аралас қайың, терек, жеміс ағаштары, тау бөктерінде сұлыбас, қылқан боз, бетеге, Қорағаты өзенінің солтүстік жағалауынан бастап жусан түрлері басым, күйреуік, баялыш, жыңғыл, сексеуіл, ши, т.б. шөлге төзімді өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, таутеке, арқар, ақбөкен мекендейді.

1939 1959 1970 1979 1989[3] 1999 2009[4] 2021
 23313 47037 58260 63137 63738 61454 63691 67216

Тұрғындары 64 512 адам (2019). Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (92,13%), одан басқа орыстар (4,13%), т.б. басқа ұлт өкілдері (3,75%) тұрады. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 6,6 адамнан келеді, басым көпшілігі (87 – 89%-ы) ауданның оңтүстігінде қоныстанған. Мұнда 1 км²-ге 18 адамнан келеді.

Әкімшілік бөлінісі

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

42 елді мекен 15 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)[5]
Ауылдық округтері 2009 2021 2021 2009-ға пайызбен Ерлер 2009 Ерлер 2021 2021 2009-ға пайызбен Әйелдер 2009 Әйелдер 2021 2021 2009-ға пайызбен
Абай ауылдық округі 1827 2052 112,3 922 1055 114,4 905 997 110,2
Ақбұлақ ауылдық округі 3553 3385 95,3 1775 1709 96,3 1778 1676 94,3
Ақниет ауылдық округі 1227 1155 94,1 615 605 98,4 612 550 89,9
Ақыртөбе ауылдық округі 3192 3086 96,7 1589 1553 97,7 1603 1533 95,6
Жаңатұрмыс ауылдық округі 2446 2415 98,7 1218 1217 99,9 1228 1198 97,6
Көгершін ауылдық округі 3331 3482 104,5 1649 1779 107,9 1682 1703 101,2
Көкдөнен ауылдық округі 3735 3630 97,2 1836 1823 99,3 1899 1807 95,2
Қайыңды ауылдық округі 1662 1646 99 837 846 101,1 825 800 97
Қарақыстақ ауылдық округі 4323 4498 104 2207 2301 104,3 2116 2197 103,8
Қорағаты ауылдық округі 1558 1200 77 768 638 83,1 790 562 71,1
Құлан ауылдық округі 15714 19749 125,7 7714 9830 127,4 8000 9919 124
Құмарық ауылдық округі 3559 3266 91,8 1806 1702 94,2 1753 1564 89,2
Луговой ауылдық округі 10242 10872 106,2 5103 5527 108,3 5139 5345 104
Өрнек ауылдық округі 4274 3949 92,4 2178 2045 93,9 2096 1904 90,8
Тереңөзек ауылдық округі 3048 2831 92,9 1558 1448 92,9 1490 1383 92,8
ЖАЛПЫ САНЫ 63691 67216 105,5 31775 34078 107,2 31916 33138 103,8
Ірі елді мекендері:
Ауыл аты Халық саны (2021)
Құлан 18572
Луговой 10872
Көгершін 3482
Каменка 2675
Ақыртөбе 2584
Жаңатұрмыс 2415
Құмарық 2036
Тереңөзек 1901

Экономикасы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ауданның ауыл шаруашылығына жарамды жері (2005) 845,6 мың км², оның ішінде жыртылған жері 148,1 мың га, шабындығы 19,9 мың га, жайылымы 685,7 мың га.

Ауданда 1997 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, астық, қант қызылшасы, етті-сүтті мал, жылқы өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 4 кеңшар, 1 жылқы, 1 асыл тұқымды қой болған. Кейіннен олар әр түрлі шаруашылық субъектілерге біріктірілген. 2005 жылы 12 өнеркәсіп кәсіпорны, оның ішінде 2 мемлекеттік, 10 мемлекеттік емес кәсіпорындары тіркелген. Аудан аумағында 100-ден астам шағын кәсіпорын тіркелген, оның жұмыс істейтіні – 88. Жеке кәсіпкерлік саны – 239. Аудандағы барлық жұмысшылардың саны 11,8 мың адам, ал еңбек ресурстарының жалпы саны 31,0 мың адам.

Тұрар Рұсқылов ауылында жоғары оқу орнының бөлімшесі, ауылы шаруашылығының колледжі бар. Жалпы білім беретін мектептердің саны (2005) – 44, оның ішінде 1 музыка, 1 спорт мектебі, 2 оқу өндірістік комб. бар, одан басқа 1 балабақша, мәдениет үйі, 6 клуб, 9 кітапхана, мұражай, аудандық аурухана, емхана, диспансер, 13 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 31 фельдшер-акушерлік пункт тіркелген.

Архитектура

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Аудан ежелгі (1 – 16 ғасырлар) тарихи-мәдени ескерткіштерге бай. Тарихи-археология ескерткіштерге Көкдөнен, Қызылшаруа елді мекендері аумағында орналасқан 1 – 4 ғасырлардың қорғандары, Көгершін және Құлан ауылдарының (Шөңгір шатқалы) тұсында “Қорғандар даласы” деп аталатын үйсіндердің 20-ға жуық ежелгі тұрақты мекендері, Қызылшаруа ауылы маңында сақаласы үйсін дәуірінің қорғандар тобы (12), Қарақат ауылынан 1 км жерде 7 – 9 ғасырлардағы Төрткүл бекінісі, Ақбұлақ шатқалынан (бұрынғы Луговой жылқы зауыты) 400 м жерде петроглифтер, Қаракемер ауылы жанында 7 – 13 ғасырлардағы Байтымбет елді мекенінің орны бар. Ауданның басқа да елді мекендерінде (Абай, Алғабас, Құрамыс, Ақыртөбе, Жаңатұрмыс, Каменка, Қарақыстақ шатқалы және Мөңке сайы, т.б.) ежелгі қалалар, қорғандар мен бекіністер жұрттары көптеп кездеседі. Жалпы, Тұрар Рұсқылов ауылында 68 ескерткіш, оның 3 тарихи, 7 монументті-архитектуралық және 54 археологиялық ескерткіштер тіркелген. Аудан жерінен Түрксіб, Луговой – Бішкек темір жолы өтеді.[6]

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]