Апшысын қуыру

«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» бұл тұрақты тіркеске екі түрлі анықтама берілген:

• көлемін тарылту, азайту: «... асфальт жолдың апшысын қуырып, зырлап келеді» (3. Шашкин, Сенім);
• асып-састыру, тездеттіру: «...үй ішінің атиысын, сол қуырып әкетеді де, бар байлам асығыс, amy үстінде болады» (Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов, Оянған өлке).

Тілімізде «апшы» сөзінің жеке қалыпта, басқа сөзбен де тіркесуі жиі, бірақ біз оған тоқталмаймыз. Әңгіме болып отырған тіркестегі «апшы» сөзінің төркінін іздестіруде мынадай тіл деректерін көлденең тартайық: қырғыз тілінде: апчы — шап беріп ұстау, бас салу; моңғолша: авчих — жиырылу, бүрісу; тунгус-маньчжур тілдерінің бірінде: аапчаа — қақталған (күн көзінде); екіншісінде: апча — жинау.

Енді осыларды ой елегінен өткізіп, сұрыптап, саралай қарап, «қуыру» етістігімен тіркеске түсуге қайсысының ыңғайы бар десек, біз ең алдымен «қақталған» мағынасындағы «аапчаа» тұлғасын атар едік. Бұл пікірімізге тірек боларлық қағида тілдегі плеоназм заңдылығы (тілдегі мағыналас сөздердің тіркес құруы — жас бала, кәрі шал, аса таяқ т. б.). Дұрысында, «қақтау» мен «қуыру» мағыналарының ара қашықтығы кереғар еместігі де белгілі. Олай болса, моңғол тіліндегі «авчих» тұлғасы — «қақтау, қуыру» сияқты әрекеттен пайда болатын нәтиже — жиырылу, бүрісу мағыналарын меншіктенген. Демек, жиырылу мен бүрісуден әр нәрсенің көлемі тарылады, азаяды. Осыдан тіліміздегі «апшысын қуыру» тіркесінің, жоғарыда көрсетілген, бірінші мағынасы келіп шыққан. Ал екінші — асып-састыру, тездеттіру мағынасының пайда болуына қырғыз тіліндегі «апчының» әсері тиюі ықтимал. Өйткені «шап беру», «бас салу» шапшаңдық пен тездіктің сыбайласы. Мұны былай қойғанда, қақтағанды қайнатып, шикіні қуырып жатпай, тек қақтағанды қуырудың өзі де тездету, шапшаңдатудың тәсілі демеске болмайды.

Қорыта айтқанда, өте ертеде қалыптасқан «апшысын қуырудың» қазіргі мағынасы, сөзбе-сөз аударсақ, «қақтағанын қуыру» болмақ деп ойлаймыз. Мына бір тілдік деректі де еске салған лазым. Парсы тілінде:

афшар —

1. сығылған, қысылған;
2. сығушы, қысушы.

Шындап келгенде, мұныңда біз көрсетіп отырған тіркестегі «апшы» сөзіне арқау боларлық себебі мол. Өйткені мағына жағынан алшақтық сезілмейді. Бірақ парсы тіліне бүл сөз жоғарыда көрсетілген тілдердің біреуінен ауысуы ықтимал.