Жылқы бағу

Жылқыға тұзақ құрып ұстау.

Жылқы бағу – дәстүрлі жылқы шаруашылығын ұйымдастырудың кешенді әдіс-тәсілдері. Дәстүрлі шаруашылықта жылқы қолда және табында бағылады.

Жылқыны қолда бағу

Жылқыны қолда бағу – қолда бағылатын жылқылар немесе қолбала жылқылар ауыл маңындағы жайылымда бағылады. Оларға мініс аттары, жегін аттар, сауын биелер, сондай-ақ бәйге аттары жатады. Қыс түсе бастасымен қолбала жылқылар қорада (ашық қорада) бағылып, алдын-ала дайындалған пішенмен, арпа, сұлы, бидай мен тарының ұшығы тәрізді жеммен азықтандырылады. Басқа мезгілдерде күндіз ауыл маңындағы жайылымдарда және бау-шарбақтарда жайылады. Күніне екі мәрте қолдан суғарылады. Мініс аттары, жегін аттары түнқатып ұзақ жолдан келгенде қаңтарып, таң асырылады. Ал бәйге аттарының қолдағы күтімі ерекше (Жүйрік ат баптау).
Қыстан шыққан жылқы малының етi төмен, арық, жасық, әрі жiлiк майы бәсең келедi. Арық жылқының сербек, белдеме, шонданайы шығып, қабырғасы ырсиып, жаңбырлығы саналып ырсиып тұрады. Көктемдегі жылқының әлсіздеу келетіндігі сондықтан. Бұл кезде оны қары ерiген өрiске жайып, күн аралатып суарады. Осылай көк қуалата жайып, әредiк ащы сорға түсiрiп отырса, ағзасына су жүгiрiп, қара от пен жусанға тойына бастайды. Нәтижесінде түліктің бауыры сөлденiп, бойына күш жинап қарабауырланады. Бұл – жылқының ояз еттерiнің толыға бастағанының белгісі. Сөйтіп, өлi жүндерiн тастайды.
Жазға таман сона мен бөгелегi аз биiктеу төбелi жерге жазғы ыстық қанын суытпай, жылқышылар тілімен айтқанда, "жел кiргiзбей" жаю қадағаланады. Осы кезде қар астынан қылтиып шыққан жусан, көкпек, баялыш, мия, сораң, итсигек, кекiре сияқты қара отқа жайса, жылқы қоңданып, санына ет жинайды, яғни "етейедi" (еттенiп семiредi).
Осы кезде кейбір шөптерден жылқының улануы да болып тұрады. Сондықтан сақтық ретінде түлікті ерте көктеген шалғын, майсалы келген көк отқа алмастырып жаюға көп көңіл бөлінеді. Жоны мен жалына май жинап, сауыр мен қабырғасы тола бастаған кезде алысқа сабылтпай, байырқалата жайса онан әрi жалданып сауырланады, аяқтары шомбалданып жуандай түседi. Май жинау ендi терi астындағы қоңға қарай ауысады. Жоны тегiстелiп астаудай болады, ырсиған қабырғалары әбден "жабылып", жалы доғаланып, әсiре семiре "жалы құлағынан асады". Әбден тойынған "жабық жылқы" сыртынан қарағанда домаланып көрiнетiндiктен оны "қобдиланып тойыну" деп атайды.
Қысқы соғым уақытында жылқының қаншалықты тойынғандығын iш майы мен қабырғаларынан қазы аудару барысында белгiлi болады. Ондайда iшiн жарған кезде шарбы майының бітісіне қарай ала төбел, құба төбел, шарбысы бiтеу, аса семіздерін топкөз, ал сыртқы семiздiгiне қатысты берiк жалды, жаңбырлығы жабылған, жілік майы ағарған деп атайды.

Жылқыны қоста бағу

Жылқыны қоста бағу – жылқыны үйір-үйірімен алыс жайылымдарда бағудың түрі. Қоста бағу немесе қос шығару шаруашылық жүргізудің жер жағдайы мен жылқы малының табиғи ерекшелігімен байланысты екендігі түсінікті жайт. Бір адамның иелігіндегі үш жүз, бес жүз, тіпті, мың жылқыны ауыл маңындағы өрісте, қора-қопсы, бау-шарбақта бағу мүмкін емес. Ауыл төңірегінің оты сұйылып, жұрт тозады, сондықтан үйір-үйір жылқыны жайылым қуалап, өріс аударып бағу, тебіндетіп ұстау – шаруашылық жүргізудің жылқышы үшін ең тиімді тәсілі. Жайылым отайған, жер шұрайланған кезде қыр шөбіне, ақ от, қара отқа жіберіп жылқының өзі сүйсінген шөбін жегізу тебіндегі жылқы түлігі үшін аса қажет. Ондай жылқының еті аса дәмді, қымызы жыланқара майлы келіп, бал татиды.

Жылқы үйірі

Жылқы үйірі – қазақ тұрмысында қысы-жазы бағуға қолайлы болу үшін және табиғи ерекшеліктерге байланысты жылқыны үйір-үйірімен бағу тәсілі. Бір үйірде жиырма, отызға дейін жылқы болады, бірнеше үйір жылқы қосылып бір табын құрайды. Бір табындап шамамен үш жүз, бес жүзге, тіпті, мыңға дейін жылқы болады.
Үйірлерді жасақтау, әр үйірге таңдаулы айғыр салу шаруашылық жүргізудің негізгі тәсілдеріне жатады. Жақсы тұқымнан қойған текті айғыр үйірінен шашау шығармайды, ит-құсқа алдырмайды. Текті айғыр үйірге жайлы болады, сондықтан мұндай айғырды – байсалды айғыр деп ерекше қастерлейді. "Байсалды айғырдың үйірін – ат жақтайды" дейтін мақал бар. Шақар айғырды үйірге қоспайды. Мұндай айғыр тай атаулыны, әсіресе, еркек тайды үйірден қуалап жан таптырмайды.

Үйірге айғыр салу

Үркер жерге түскенде айғыр үйірге түседі. Ал Үркер мамырдың он-он екілерінде жерге түседі. Бұл кезде шөп басы толыса бастайды, жер қызады, күн күркірейді, жылқы малы қуаттанып көкке тойына бастайды, раңға ауызы тиеді. Мұндай кезді "ат раңдап, ер тыраңдап" деп айтады. Осы кезде жылқышы үйірге айғыр салу қамына кіріседі. Жылқышы осы кезеңде кейбір құлындамаған әр жастағы тұмса биелерді, бір айғырдың кіндігінен тараған құнажын, дөнежін байталдарды бір үйір қылып бөліп алып, басқадан айғыр салуға дайындайды. Себебі қазақы жылқының текті айғыры өз енесіне, "өзінен тараған" байталдарға шаппайды. Текті айғыр жылқы үйірін қайырмалап отырады, қарлы боранда қасқырға алдырмайды, жершіл болады, бұндай айғырды "садыр айғыр", кей жерлерде "көсем айғыр" дейді. Садыр айғыр үйірлі жылқыларды қайтармалап, жолбасшылық жасайды. Сондай-ақ, өз үйіріне бөтен айғыр келсе, онымен айқасып, тістесіп, тебісіп, үйірден қуып шығады.
Көктемде тай, құнан, байталдардың жал-құйрығы күзеліп, күземнен соң кілең байталды бөліп алып қысырақ матайды. Қысырақ үйірінде қысыр қалған дөнежін биелер де болады. Қысырақтың айғыры байтал биелерді бауырына ала бастаған кезде бөтен жылқыны жолатпайтын қытымыр келеді.

Жылқы ұстау тәсілдері

Жылқыны шалма тастау арқылы ұстау.

Жылқы ұстау тәсілдері – жылқыны жайылым, өріс, желі басы т.б. жерлерде әртүрлі тәсілдермен шалмалау (шалма салу), құрық салу (құрық тастау), тұзақ құру, керме керу, қамап ұстау, қоршап ұстау, қайтармалап ұстау т.б. арнайы құралдармен қолға түсіру. Жылқылардың, әдетте, жуас, асау, қашаған түрлері болады. Жылқыны үйрету, құлынды байлау, қашағанды ұстау, асауды үйретудің өзіндік әдіс-тәсілдері бар. Қашағанның өзі желілік қашаған, өрістік қашаған және қияндық қашаған деп бөлінеді. Сондай-ақ жүген-құрық тимеген шу асаулар да болады.

• Шалмалау – шалмалау үшін салуға алдымен шалма арқан дайындалады. Шалма арқанды жылқыға жетеді-ау деген мөлшермен шумақтап оң қолға ұстап, сол қолмен арқанның жерге шуатылған жағын ұстап жылқыға таяу барып тасталады. Кейде әккі шалмашылар шалманы аттың үстінен жылқы соңынан қуып бара жатып та тастайды. Ат үстінде қуып бара жатқан жылқыға тақалған уақытта шалманы екі-үш рет иіріп барып тастайды. Бұлай иіргенде шалма діттеген нысанаға тура түседі.
• Құрық салу – құрық салуда негізінен ұзын құрық ағаш болуы шарт. Құрық ағаш басына дәл арқанның шалмалы басы ілініп арқанның қалғандары құрық бойымен бойлай өтіп, қалған ұшы артжағында шуатылып жүреді. Құрықты жаяу және ат үстінде де салуға болады.
• Тұзақ құру – тұзақ құруда да шалма арқан секілді дайындалады. Арқанның шалма басын тегіс жерге ат аяғы еркін сиятындай етіп дөңгеленте құрып, бір адам арқанды ұстап қалған адамдар жылқыны тұзаққа түсетіндей қайырады. Жылқы аяғы тұзақ ортасына келгенде арқанды ұстап тұрған адам арқанды жоғары сілкіп тартып қалады.
• Керме – керме керудің де өзіндік бірнеше тәсілі болады. Біріншісі – ұстау керек жылқының қандай мал жанына үйірсек екенін біліп алып, содан кейін сол малдың мойнына ұзын арқанның бір ұшын күрмеп бекітеді. Бекітілген арқанды бір адам жерге сүйрете тастап ұстап тұрады. Ал, екінші адам ұсталатын жылқыны сол маңға қайырады. Ұстайтын жылқы үйірсек малдың қасына келген уақытта алқым тұсына арқанды көтеріп "тәк-тәк" деп жәймен барып немесе арқанды мойнына арқан бекітілген жылқының үстінен асырып барып орап ұстауға да болады. Екіншісі – ұзын арқанның екі басын екі адам ұстап, жылқының алдынан көлденеңдеп келіп, орап ұстауға да болады. Бұндай тәсіл қолданғанда кейбір қашаған жылқы денесіне арқан тиген мезетте-ақ тәк тұрады. Бұл тәсілдер көбінесе ұстағанда жуас, бірақ ұстатпай қашып жүретін жылқыға қолданылады.
• Қамап ұстау – ұстайтынын біліп секем алып қалып, үйір маңына жоламай қашып ұстатпайтын жылқыға қолданылады. Ондай кезде үйірімен айдап келіп тарлау қораға, болмаса шарбаққа (қашаға) қамап барып ұстайды.
• Қоршап ұстау – ұстатпаған жылқыны бірнеше адам әр тұсынан келіп қоршап ұстайды. Мұндай жағдайды қолданғанда қашып құтылмасын білген жылқы бірден тоқтайды.
• Қайтармалап ұстау – жылқы ұстаушы бір өзі болған жағдайда ұстатпаған жылқыны шарбақтың, не болмаса қораның бір бұрышына қайтармалап әкеліп ұстау тәсілі.

Әдебиеттер

• Каразин Н.Н. От Оренбурга до Ташкента, 1886;
• Шумков И. Очерки киргизского коневодства в Тургайской области // Сельское хозяйство и лесоводство. СПб., 1892; Ермеков Ә. Қазақтың малшылық лексикасы жөнінде // ҚМ. 1962. №2. 82-84-бб.;
• Қалиасқарұлы Қ. Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті. Өлгий: 1969;
• Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Таңдамалы шығармалар. ХV том. Алматы: Жазушы 1979;
• Мырзаханұлы Ж. Тарихи-этнографиялық зерттеулер. Күйтін: Іле халық баспасы, 1990;
• Кәмалашұлы Б. Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері. Өлгий, 1995;
• Kun P. Szelek szarnyan. A szteppi nomadok lovaskulturaja. Budapest: Arkadas, 2003; ЦГА РК. Ф.25, О.1, Д.4199, Св.387. О коневодстве в Тургайской области (20.03.1892 г. - 10.10.1895 г.) 187 л.