Игі жақсылар

Игі жақсылар. Зайсан қазақтары. Всемирная иллюстрация. 1873 ж. Т.9. атты еңбектен.

Игі жақсылар – дәстүрлі ортада өнегелі істерімен және кісілік қасиетімен айырықша беделге ие болған көрнекті тұлғалар.

Игі жақсылардың әлеуметтік құрамы

Игі жақсылар қатарында ақсүйектердің айтулы өкілдері — хандар, сұлтандар, төрелер, дін ұстартқан қожалар, қара халықтың өкілдері — билер, датқалар, тархандар, батырлар, әйгілі жыраулар, ақиық деген құрметке ие болған ақындар, ру басы, беделді ақсақалдар және қайырымды байлар болды. Елге сіңген қызметіне, біліктілігіне, адамгершілік қасиетіне байланысты игі жақсылар деп қожалардан немесе қара халықтан шыққан дәупірім молдалар мен ишандарды да атады. Аталмыш әлеуметтік-саяси тұлғалар елдің бетке ұстарлары, бетке шығарлары, жақсылар мен жайсандар, ырыс қуған жандар деп ерекше қастерленді. Көшпелі ортада адамның игі жақсылар аталуы оның әлеуметтік күйіне байланысты болған жоқ. Мысалы, атақты Тұрсынбай батыр тұрмысы кедей болғанымен, жаугершілікте көрсеткен ерен ерлігінің арқасында игі жақсылардың қатарында болды.

Ту тіккен ата жұрт, ата қонысын сақтау, салт-дәстүрін, ата-баба жолын, тілі мен дінін құрметтеу, салауатты өмір кешу халық ұғымында елдіктің белгісі болып саналды. Мұндай қасиетті белгілер бұзылса, ел-жұрт елдіктен кетеді, береке-бірлік болмай іргесі сөгіледі, тұтастығы бұзылады. Мұндайда жаманның иығы шығып, игі жақсылардың еңсесі түседі, азаматтары азғындайды. Демек, ел-жұрттың елдігін ұстау хан мен сұлтандар, би мен батырлар, ақсақалдар мен ер-азаматтардың, елдің өзге де бетке шығарларының бәрінің азаматтық борышы мен моральдық міндеті болды.

Хан, сұлтан

Шыңғыс хан заманынан беріде, қазақ қоғамы құқықтық жағынан ақсүйектер мен қаралар (қара, қара халық) деп аталған үлкен екі әлеуметтік жікке бөлінді. Хан Шыңғыстың сағымға садақ ілдірген алтын ұрығынан тарағандар мұрагерлік ұстаным бойынша ел сұраған хан болуға, ұлыс басқарған сұлтан болып тағайындауға құқықты болған. Ел іргесін қалаған Керей мен Жәнібек; ел іргесін кеңейткен Тәуке мен Тәуекелді; ел ішіндегі қарым-қатынасты заманға лайықты жолға қойып, ел іргесін бекіткен Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан сынды хандарды, ел бүтіндеген Ер Абылай ханды, ел жоқшылары (идеологтары) – ақын-жыраулар ерекше әспеттеді. Құқықтық тұрғыда қаралардың би соты төрелердің ісін қарамаған. Олардың жазалы болғандарын сұлтан, аға сұлтан немесе ханның өзі қарап, жаза кесетін болған.

Қожа

Қара халыққа жатпайтын әлеуметтік жіктердің бірі – қожалар. Ислам дінің таратуда, шариғат жолын насихаттауда, сондай-ақ ағарту, білім беруде ерекше өзіндік орны бар, қоғамда артықшылыққа ие сыйлы әлеуметтік жіктің қатарында болды. Қараларға қолданылатын билер соты оларға тән болмады. Өзара келіспеушілік пен дау-дамай жоғары сатыдағы дінбасылар шешіп отырды.

Би, бек

Қара халыққа жататын жіктің ішінде отаршылдыққа дейін билердің қоғамдағы саяси-құқықтық ықпалы күшті болған. Хан сайлауын билер кеңесі шешкен. Төле би, қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би елдің ішкі-сыртқы саясатына белсене араласқан. Мұндай билерді халық ел құрасқан билер деп атап, елдің ырысы, елдіктің ұйытқысы деп таныған. "Жақсы би жаудың шетін ел етеді, жаман би елдің шетін жау етеді" дейді қазақ мақалы. Мұндай билер ел мен елдің наразылығын асқындырмай, татулыққа айналдырған, екі елді бітістіріп отырған. Халық байырғы кезде бек пен биді ажырата қараған сыңайлы. Бек деп әрі би, әрі әскербасы болған, әкімшілік істерге қатысқан тұлғаларды айтқан деуге болады. Бектің бәрі би болған, ал бидің бәрі бек болмаған. "Бетеге кетсе бел қалар, бектер кетсе ел қалар, береке кетсе нең қалар" деген мақалдан бек пен биді халықтың ажырата қарағаны аңғарылады.

Бай

Қара халыққа жататын әлеуметтік жіктің ішінде мал-мүлікке ие қоғамдағы экономикалық салмағы басым жік байлар болды. Әсіресе дәулетті байларды құрметпен "пәленше бай", "түгенше бай" деп есіміне бай атауын қосып айту, баймен тілдескенде "байеке" деп қошемет көрсету ел ішінде этикеттік нормаға айналды. Жылқы мен қой түлігін мыңдап өсірген, мыңғырған мал айдаған мал иелерінің атақ-даңқы дүйім елге жайылды. Мұндай игілікті байдың қара басы ғана емес, ауыл-аймағы, көрші-қоңсылары да көретін болған. Сонымен қатар байлығының жиырмадан бір бөлігін байлар алым-салық ретінде төлеп отырған. Яғни, байлардың елдің экономикалық жағдайына ғана емес, ел саясатына да ықпалын тигізіп отырды.

Ақсақалдар

Қазақ қоғамында ақсақалдардың орны ерекше болды. Ақсақалдар тек жасына, дәрежесіне ғана емес, әулетке, руға сіңірген еңбегіне қарай бедел мен құрметке ие болған. Жасы, шамамен, алпыстан асқан, көргені мен түйгені мол, ауыл-аймақта бедел иесі болып, әулеттің басшы ақсақалы атанған. Әулеттің, ауыл-аймақтың, тіпті рудың бірлігін, бүтіндігін сақтау ақылман ақсақалдардың міндеті болды. Бұлар жөн-жосықты жақсы білетін, рудың шежіресін тарата алатын, өткен заманның уақиғаларын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отыратын айрықша тұлға болды. Той-жиында міндетті түрде ақсақалдың төр жақта орны болды, аты аталып, арнайы табақ тартылатын болған. Бұл жайт міндетті түрде орындалуға тиісті этикалық нормалардың бірі болды.

Батырлар

Батырлар – ерекше ерлік көрсеткен жауынгерге, қолбасшыға, сұлтанға, ханға берілетін ресми атақ иелері. Бұл атақтың адамның атына қосылып айтылуы дүйім жұрттың оған деген ерекше құрметін білдірді (мысалы, Қабанбай батыр, Ағыбай батыр, Наурызбай батыр, Есет батыр деген сияқты). Батырлардың әскери сапта белгіленген өз орны болған. Ту ұстаған батырды тубек деп атаған. Соғыста ерекше ерлігімен немесе қолбасшылығымен көзге түскен батырға "тұлпар сыбағасы", "қылыш сыбағасы", "найза сыбағасы", "мылтық сыбағасы" берілуі салты болды. Батырдан қалған кісе, найзаның қымы, қылышы т.б. батырдың көзі деп жетінші ұрпаққа дейін қара шаңырақта сақталып отырған. Жиын-тойларда батырдың атын атап табақ тарту міндетті этикалық нормаға айналған.

Тархандар

Тархандар – қоғамның әлеуметтік хан тарапынан берілетін атақ пен лауазымы бар тұлға. Тархан әуелде "ұста" мағынасын білдіретін ұғымның атауы болған деп жорамалдауға болады. Қырғыз, қарақалпақ, тува тілдерінде тархан атауы "ұста" мағынасында қолданылған. Әйгілі Шыңғысханның өзі әуелде темірші (ұста) болған екен. Тархан (дархан) о баста қару-жарақ жасайтын шебер ретінде түркі елдерінде жоғары бағаланып, әртүрлі алым-салықтан босатылған. Әбілғазы Баһадүрдың көрсетуінше хан ордасына еркін кіре беретін, хан билігіне қызмет еткен, ханның сенімді адамы саналған. Олардың жасаған айып-кінәсі тоғызға дейін кешірілген және елге, мемлекетке сіңірген айрықша қызметіне байланысты жалақы алып тұратын артықшылыққа ие болды. Кейбір тархандардың ұрпағында тоғыз атаға дейін тархан атағына мирасқор болу құқығы болған. Патшы үкіметі Ресейге айрықша қызмет етіп, еңбек сіңірген қазақтың ықпалды билері мен старшындарына тархан атағын берген.

Датқа

Датқа – қазақ қоғамында әкімшілік әрі әскери қызмет атқарған, ханға, әмірге ғана бағынышты атақ-лауазым иесі. Датқалардың мәртебесі қазақ қоғамында сұлтандармен деңгейлес болған.

Игі жақсылар өздерінің кісілік қасиетімен де, сан алуан ұйымдастырушылық істерімен де көшпелі ортадағы әлеуметтік қатынастың ілкімді нормаларының, принциптерінің, институттарының қалыпты функциясын қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарды.

Әдебиеттер

• Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аударған Б. Әбілқасымұлы. Алматы: Ана тілі, 1992;
• Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 2-3 том. Алматы: Атамұра, 2002;
• Сұлтанов Т.Қазақ мемлекеттілігінің құрылуы. Қазақ хандығының тарихы. Алматы: Мектеп, 2003; Қайдар Ә. Халық даналығы. Алматы: Тоғанай Т., 2004;
• Зиманов С.З. Полное собрание сочинений в 10 томах. Алматы: Заң, 2009.