Прохоров мәдениеті

Қазақстанның батыс өлкелерінде, Оңтүстік Оралда, Еділ бойында мекендеген көне тайпалардың ескерткіштері археологиялық ғылымында прохоров немесе ерте сармат және орта сармат, кейінгі сармат деп аталған үш мәдениетке ажыратылады. Осыларды біріктіре отырып, ғалымдар жалпы сармат мәдениеті деген ұғымды қолданады. Яғни, Прохоров мәдениеті – сармат тайпаларының тарих сахнасына алғашқы шыққан кезеңінің сипаттарын көрсетеді.

---

Кеңес заманының зерттеулерінде б.з.б 4–2 ғ-лар мерзімделген. Қазіргі жаңа ізденістер барысында бұрындары «савроматтарға» таңылып келген (б.з.б. 6–5 ғ-лар) ескерткіштер осы мәдениетке жатқызылды. Ескерткіштер санының көптігі, олардың бірегейлігі мен ғыл. құндылығы бойынша, сондай-ақ сармат мәдениетінің алғашқы қалыптасу кезеңінің негізгі бет-бейнесін беретін болғандықтан сарматтануда Прохоров мәдениетінің ерекше орны бар. Бұдан кейінгі екі мәдениет шартты түрде осы мәдениеттің жалғасы болып табылады да, олар сармат тайпаларының одан әрі тарихи даму ерекшеліктерін көрсетеді.

Б.з.б. 7–1 ғ-лар аралығын қамтитын барлық ескерткіштер 4 сатыға бөлінеді:

• 7 ғ.–6 ғ-дың басы (өтпелі кезең)
• 6–5 ғ-лар
• 5 ғ-дың соңы – 4 ғ.
• 3–1 ғ-лар Жерлеу ғұрпына байланысты деректер 120-дан астам қорымға біріккен 450-ден астам қабірден алынды. Обалардың (орташа мөлшері: диам. 20 м, биікт. 1 м) негізгі материалы топырақ, үйінді тұрғызуда тас, ағашты қолдану сиректеу кездеседі. Оба астында қарапайым шұңқыр қабірлермен қатар, лақытты-катакомбалы қабірлер де бар. Мәдениет дамуының бас кезінде шұңқыр қабірлерге жерлеу, мүрденің басын батысқа қарату сияқты дәстүрлер кеңірек қолданылса, орта кезеңі, әсіресе, аяқ кезіне қарай лақытты-катакомбалы қабірлерге жерлеу және мүрденің басын оңтүстікке қарату басым. Қыш ыдыс түрлері, қару-жарақтан садақ пен найза жебелері, тас құрбандық ыдыс, айна, т.б. көптеген заттық мәдениетке жататын бұйымдар табылған. Көптеген ғалымдар Прохоров мәдениеті тайпалары тілі жағынан көне ирандық топтарға жатқан деп санаса, қалғандары ежелгі түркі тайпалар болған деп есептейді.