Тас дәуірінің хронологиясы

Қазақстан жерінің, оны өте көне замандарда мекендеген адам баласының, адамзат қоғамының тарихы дүние жүзіндегі адамзаттың даму тарихымен тығыз байланысты. Адамзат баласының шығу тегінің, қалыптасуының ортақ тарихы, заңдылықтары бар. Сондықтан қай елдің, қай халықтың болсын көне тарихын дүрыс түсіну үшін, осы ең көне замандағы тарихқа шолу жасау қажет.
Тарихты дәуірлеу қоғамдық өндірістің дамуына, өндірістік қатынастардың даму деңгейіне байланысты жасалады. Белгілі бір ғылым саласының әдіс-тәсілдері арқылы жасалатын кезеңге бөлу археологиялық және геологиялық деп екі кезеңге бөліп қарастырылады.
Тарихи дәуірлеудің алғашқы нұсқасын жасаған — атақты американ этнологі Льюис Генри Морган адамзат баласы тарихын жабайылық, тағылық (варварлық ) және өркениеттік (цивилизация) деп үш кезеңге бөлді. Аталған әрбір кезеңде адамзат баласы өзінің дамуы барысында белгілі бір жетістіктерге жетіл отырды. Мысалы, жабайылық кезеңінде адамзат калыптасу үдерісінен өтіп, өзара қатынас құрды — сөйлеу тілі пайда болды, отты бағындырды, балық аулауды игерді, садақ пен жебені пайдаланды. Тағылық кезеңде адамзат баласы құмыра жасауды, егін салу мен мал бағуды үйренді, темірді өзіне бағындырды, ал өркениет кезеңі тарихта жазу-сызу шыққаннан басталады. Л.Г.Морган адамзат баласы тарихын эволюцияльқ даму тұрғысынан карастырып, тарих кезеңдерін материалдық өндірістегі белгілі бір жетістіктермен байланыстырды. Оның бұл бағыты кейінгі кезендерге бөлу ісіне дұрыс жол сілтеді.
Тас дәуірінің кезеңдерін жете түсіну үшін, осы дәуірдің геологиялық, археологиялық деректерін нақты білу қажет-ақ. Геологиялық кезеңге бөлу бойынша, шамамен 67 млн жыл бүрын кайназой дәуірі басталды. Осы дәуірде жер бетінде сүтқоректі жануарлар, құстар, әр түрлі өсімдіктер пайда болды. Кайназой дәуірі үштік және төрттік кезеңдерге бөлінеді. Адамзат баласының тарихы осы төрттік кезеңмен байланысты.
Палеолит Олдувай кезеңінен басталады. Олдувай кезеңі мөлшермен б.з.д 2,5-млн жылдықтан 840-мыңжылдыққа дейін; шелль-ашель кезеңдері б.з.д 840-мыңжылдықтан 140-мыңжылдыққа дейін созылады. Ашелль-мустье дәуірі 140—40-мыңжылдықтар арасын алып жатыр. Соңғы палеолитке (мустье) б.з.д 40—12-мыңжылдыктар жатады.
Бүгінгі таңда бір топ ғалымдар палеолит дәуірін: ерте (төменгі) палеолит, орта палеолит және соңғы (жоғары) палеолит деп үш үлкен кезеңге бөлсе, енді бір топ ғалымдар палеолитті: ерте (төменгі) палеолит жөне соңгы(жоғары) палеолит деп екі үлкен кезеңге бөледі.
Палеолитті үш кезеңге бөлушілер ерте (төменгі) палеолитке олдувайдан бастап кейінгі ашельге дейінгі кезеңді, ал мустьені — орта немесе соңғы палеолитке жатқызады. Сонымен бірге соңғы немесе жоғары палеолитке — оринъяк, солютре, мадлен мәдениеттерін жатқызады. Екі топтағы археологтардың бұл мәселедегі таласы мустье кезеңіне байланысты екен, біреулері оны палеолиттің орта дәуірі деп есептесе, екіншілері мустьені соңғы палеолитке қосып жібереді. Тас дәуіріне арналған еңбектерде ғалымдар кейде геологиялық, кейде археологиялық мәліметтерді пайдаланады. Сондықтан жер тарихының геологиялық және археологиялық кезеңге бөлінуін салыстыра білу қажет. Геологиялық кезеңге бөлуге сүйенсек, плейстоцен толығымен палеолитке және жартылай мезолитке сөйкес келеді. Ал голоцен (мұз қайтқаннан кейінгі дәуір) неолит заманына сай келеді.

Адамзат баласының пайда болуы

Тас дәуірінің ең басты белгілерінің бірі — адамзат баласының пайда болып, қалыптасуы. Бүгінде адамзат баласының жер бетінде пайда болуы жөнінде көптеген көзқарастар бар. Оларды үш топқа бөлуге болады. Біріншісі — бүл мәселені діни, идеалистік жолмен түсіндіру. Ондай ұғым бойынша, күллі дүниені, соның ішінде адамды Құдай жаратты деу. Бұл — ғылыми жолмен дәлелдеуі өте қиын пайымдау. Екінішісі — әсіресе кейінгі кезде көп айтылып жүрген әлемдік гуманоидтер жөніндегі көзқарас. Ол бойынша, адам баласы жер бетіне басқа планетадан келген. Бүл да әзірге ғылыми дәлелденбеген пікір. Адамзат баласының пайда болуы, қалыптасуы жөніндегі үшінші пікір — адамзат баласы жер бетіндегі бүкіл тірі жәндіктер сияқты ұзак жөне біртіндеп дамудың нәтижесінде пайда болып қалыптасқан.
Ч.Дарвиннің ілімі бойынша, бүкіл жанды дүниенің, өсімдіктердің пайда болуы, тарихи дамуы карапайымнан күрделіге карай, дамудың төменгі сатысынан жоғары сатысына қарай жүріп отырған. Адамзат баласының пайда болып, қалыптасуы және дамуы жөніндегі пікірлердің ішіндегі осы эволюциялық теория бүгін де ең дәлелді, сенімді көзқарас саналады. Сондықтан әлемнің көпшілік ғалымдары осы көзқарасты жақтайды.
Ғалымдар ерте палеолит заманындағы адам баласы қоныстанған аймақтың ең солтүстік шегі Сарыарқа деп келген. Соңғы 10—15 жылда біздің жерден әлдеқайда солтүстікте жатқан аймақтардан ерте плейстоцен адамдарының ізі табылды. Қазір Қазақстан жері палеолит заманындағы игерілген аймақтың ең қиыр шегі емес, Еуразия материгіндегі палеолиттік мәдениеттің таралу орталығының бірі деп есептеледі.
Адамзат тарихының ең көне дәуірін кезеңге бөлуде археологиялық қазбалар пайдаланылады. Әр замандағы адамдардың негізгі құрал- сайман жасаған материалы да әр түрлі болды. Адамдар ең көне дәуірде құрал-саймандарды тастан жасаған. Сондыктан да бүл заманды тac дәуірі дейміз. Бұдан соң адамдар еңбек құралдарын жасау үшін мысты пайдалана бастады. Бұл өтпелі кезеңді энеолит — мысты тac дәуірі деп атайды. Одан кейінгі кезеңде құрал-сайман қоладан жасалды. Сөйтіп, қола дәуірі пайда болады. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы VII ғасырда адам баласы темірді қорытуды үйреніп, содан құрал-сайман, қару-жарақ жасай бастады. Бүл — тарихта темір дәуірі, дәлірек айтсақ, ерте темір дәуірі деп аталды.
Тас дәуірі адамзат баласы пайда бола бастаған кезден басталады, бұл — шамамен екі миллион жылдай уақытты қамтыды. Тас дәуірі үш үлкен кезеңге бөлінеді. Олар — палеолит (көнетас), мезолит (ортатас) және неолит (жаңатас) кезеңдері.

Палеолит дәуірінің кезеңдеуінде соңғы уақыттарда біраз өзгерістер болды. Қазір тас дәуірінің ең көне кезеңін олдувай мәдениеті дейді.
Адамның басқа жан иелерінен басты айырмашылығы — оның еңбекке қабілеттілігінде. Бірде-бір маймыл кұрал жасай алмайды. Ол табиғаттағы заттарды құрал ретінде пайдалануы мүмкін. Мысалы, ағашпен жаңғақты немесе бананды ұрып түсіреді. Бүл — құралды пайдалану әрекеті ғана, әлі еңбек емес. Еңбек егер маймыл екі ағашты бір-біріне жалғап, не болмаса ағаштың ұшын ұштап, кейін іс-әрекет пайдаланса ғана еңбек құралын жасау іске асады. Яғни, табиғи құралды өз қажетіне қарай өңдеуден еңбек үдерісі басталады. Еңбекке қабілеттілік адамның басты критерийі, яғни басқа жан иелерінен негізгі айырмашылығы болды, еңбек ету үдерісінде адамның ойлау қабілеті дамыды. Ойлау қабілетімен бірге қатынас құралы — тіл дамыды. Тілдің пайда болып, дамуы қоғамның дамуына өзінің жағымды әсерін тигізді.
Адамның биологиялық, физиологиялық дамуында ет тағамының рөлі зор болды. Қалыптасып келе жатқан адамдардың өмірінде отты игерудің орны да бөлек еді. От алғашқы адамдарды суықтан сақтады, әр түрлі жыртқыштардан қорғануға мүмкіндік берді. Оның үстіне, отқа пісірілген (ысталған) ет адамның күш-қуатының артуына, ойлау қабілетінің дамуына жақсы әсер етті. Адамның адам болып қалыптасуы кезеңінде аталған факторлар негізгі рөл атқарды.

Әлеуметтік ұйым формаларының қалыптасуы

Ежелгі адамдардың әлеуметтік ұйымы ұзақ даму жолынан өтті. Бірінші формасы — алғашқы адамдардың тобыры бірігіп аң аулап, қорғану үшін қажет болды. Адамзат баласы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шыққаннан кейін, 1,5—2 миллион жылдай уакыт тобыр болып өмір сүрді. Алғашқы адамдар тобыры деп аталатын өте қарапайым бірлестіктің құрамында, әдетте 20—30 ересек адамдар болатын. "Адамдардың бұл алғашқы бірлестігін неге тобыр деп атаймыз?" деген сүрақ тууы мүмкін. Шындығында да, бұл адамдардың бірлестігі болғанымен, олардың әлі де хайуанаттар тобырынан айырмашылығы шамалы болатын. Олар да терімшілік пен аңшылық арқылы күн көретін, табиғаттың дайын байлығын тұтынатын, яғни ештеңе өндірмейтін.
Археологиялық кезеңге бөлуге сүйенсек, алғашқы адамдар тобыры ерте және орта палеолит заманында біріге бастады. Планетаны, соның ішінде Еуразияның оңтүстік бөлігін ол заманда ең көне жөне ежелгі адамдар — питекантроп, синантроп, неандарталецтер жайлаған.
Ежелгі адамдардың ойлау қабілеті, санасы дами түсті. Ұжымдық өмір сүру мен туыс адамдардың каң араласуын болдырмау үшін топ мүшелерінің арасында неке қатынастарына тыйым салынды. Бір әлеуметтік топтың ішінде неке қатынастарына тыйым салуды тарих ғылымында "экзогамия" деп атайды. Басқа топ адамдарымен некелік қатынастар орната отырып, біртіндеп туыскандарға айналды. Енді бұрынғы топтар қандас-туыс адамдардан тұратын бірлестіктерге айналды. Ғылымда мұндай бірлестік "ру" деп аталады. Туысқандық байланыстар аналық ру жағынан анықталды.
Екінші формасы — соңғы палеолитте қалыптаскан рулық қауым. Бұл қазіргі адамдарға ұқсас саналы адамның (Homo Sapiens) пайда болу кезімен тұстас келді. Рулық қауым аналық ру түрінде пайда болды.
Аналық ру — өзара қандас, аналары жағынан туысқан болып есептелетін адамдардың бірлестігі. Әйел заты қоғамның негізгі біріктіруші күші болғандықтан (туыстық түр-тұлғасы анасы жағынан есептелгендіктен), оның әлеуметтік орны жоғары болған, қастерлеп, қасиет тұтқан. Сондықтан аналық рулық қауым қалыптасты.
Рулық қауым орта палеолит пен соңғы палеолит арасында пайда болған. Бұл кезде ойлау қабілеті жетілген, түр-тұлғасы жағынан қазіргі адамдарға өте ұқсас адамзат баласы қалыптаса бастаған. Рулық қауымда ұжымдық еңбек жөне өндіріс құрал-жабдыктарына ортақ меншік үстем болды.