Тау шаңғысы

Тау шаңғысы — шаңғы спортының жетекші түрлерінің бірі. Жол бойында айналып өтетін кедергілері бар тау беткейінде арнайы жасалған қарлы жолдардан құлдилап төмен түсу. Мұнда кедергілерден өту шеберлігі және шапшаңдық (көрсеткен уақытта) есепке алынады. Ол слалом, слалом-гигант және шапшаң түсу болып үшке бөлінеді.

Бұл спорт түрінің Отаны - Норвегия, осы елдегі Телемарк аймағында пайда болған. 1856 жылы Иен Перстенсон деген пошташы Сьерра-Невада тауынан шаңғымен асып түседі. 1878 жылы белгілі жазушы сэр Артур Конан Дойл Швейцарияға Давостан Арозуға шаңғымен жүріп өтіп, Альпі тауын асып түседі. Осыдан кейін-ақ Швейцария да тау шаңғысы тезірек дами бастайды. 1903 жылы шаңғымен таудан түсудің әдістері "христиания", "телемарк", "слалом" терминдері пайда болды. Бұлар норвег тілінен алынған сөздер.

Осы спорт түрінен алғашқы жарыс 1905 жылы Аустрияда өтті. 1908 жылы Швейцарияда алғашқы тау шаңғысы клубы ашылды. 1911 ж. 7 қаңтарда 12 ағылшын шаңғышысы Альпідегі Вилзтаубел шыңына шығып қарлы беткеймен етекке түседі. 1922 ж. Англиядағы тау шаңғышыларының клубы алғашқы жарыс ережесін шығарып 1-ші әлем чемпионатын өткізді. Слалом және шапшаң түсуден ағылшын әйелі Э. Макинен тұңғыш әлем чемпионы атанды. 1936 жылы Германиядағы Гармиш-Партенкирхенде өткен қысқы Олимпия ойындарында осы спорт түрі (слалом және шапшаң түсу) бағдарламаға енді. 1952 жылы Осло қаласында өткен кезекті қысқы Олипия ойындарында бұған слалом-гигант қосылып, тау шаңғысының бағдарламасы осымен тамамдалды.

Бұл спортта жарыс өте жоғары шапшаңдықта өтеді. Мысалы, шапшаң түсуде жылдамдық 200 км/сағатқа жетеді. Жолда бұрылымдар көп, 800 метр биіктіктен кезді ашып-жұмғанша 3 шақырым қашықтықтан өтеді. Слаломда биіктік 100-200, ал қашықтық 500-700 метрді құрайды. Слапом-гигантта биіктік 700 метрге дейін, қашықтық 1000-2500 метрдің арасында. Түсетін жол ауыр, күрделі. Жеңімпаз әр бағдарламада анықталады. Тау шаңғысынан рекордтар 1930 жылдан бастап тіркеліп келеді. Алғашқы рекордшы Гузи Лангердің көрсеткіші - 105.675 км/сағат. Мұндай шапшаңдықты қазір ортақол шаңғышы көрсете алады. Ал қазіргі әлемдік рекорд 220 км/сағаттың шамасында. 1984 жылы Австриялық Франц Вебер Канадада Старм шыңынан 4 км. биіктіктен 203.155 км/сағат шапшаңдықпен түсті. Тау шаңғысында рекордтар Германияның "Маркер" фирмасы шығарған бәтеңкелердің ұлтанына орнатылған микрокомпьютерлер арқылы есептеледі. 1981 жылы тау шаңғысынан қоссайыс әлем чемпионатының бағдарламасына енгізілді. Бұған слалом жене шапшаң түсу енді. Супергигант слаломы кейінірек пайда болды. Сөйтіп, осы спорт түрі бойынша 18 медальдар комплекті сарапқа салынады. Әлем чемпионаттары 1931 жылдан бері басталып, әрбір төрт жылда бір рет өткізіледі. Жыл сайын Әлем Кубогі өтіп келеді. Мұнда командалық жеңімпаз барлық ірі жарыстарда жеңіске жеткен шаңғышылардың көрсеткен нәтижелерін қосу арқылы есептеледі.