Тіpкeciм

Tіpкeciм, валенттілік - тілдік бірліктің (фонема, морфема, лексема) ең кіші фон - текст құрайтын конструктивтік қасиеті. Тілдік ең кіші фон - текст кем дегенде екі элементтен тұрады және тілдің әр қабатында әр түрлі болады: фонологламма қабат үшін - морфема (фонемалардың қосылысы), морфология қабат үшін - лексема (морфемалардың қосылысы), синтаксистік қабат үшін - синтаксема (лексемалардың қосылысы). Кеңестік тіл білімінде сөз Tіpкeciмін синтаксистік және лексикалық Tіpкeciм деп екіге бәлді. Синтаксистік Tіpкeciм - сөздің тума қасиеті, бастапқы атрибуты, лексикалық тіpкeciм - сөздің қолданыс үстінде жүре пайда болған қасиеті. Тілдегі лексемапарды сөз тап- тарына ажыратуда және сөз тіркестерін топтастыруда синтаксистік Tіpкeciм негізгі таяныш болды. Ал тілдің Tіpкeciм сөздігін жасауда және белгілі бір тілді үйренуде лексикалық Tіpкeciмнің қызметі ерекше екені байқалады. Тіл мамандары лексикалық Tіpкeciмнің аясы кең және тар түрлері болатынын және мұны тілдің жиілік сөздігін жасауда басшылыққа алу қажет екенін ескертеді. Тіл зерттеушілер Tіpкeciмді, яғни тілдік бірлік бойындағы тіркесімдік қасиетті кәпке дейін тек сезге ғана тән қасиетдеп келді. Сондықтан да орыс лингвистикасында "валентность слов" (профессор С. Д. Кацнельсон), "сочетаемость слов" (академик В. В. Виноградов), қазақ тіл білімінде "сөздің өзара тіркесу қабілеті" (профессор М. Б. Балақаев), "сөздердің лексикалық тіркесімділігі" (профессор К. А. Аханов) т. б. мағынапас термин қабаттаса қолданылып жүр. Ал "сез тіркесімі" дейтін термин әр түрлі лингвистикалық ұғымдарды білдіреді. Демек, Tіpкeciм - жалпы тіл білімі қарастыратын мәселелердің бірі. Қазақ тіл білімінде Tіpкeciм мәселелерін С. Нұрханов зерттеп жүр. У — еріндік дауысты дыбысты таңбапайтын әріп. Қазақ тілінде "У" әрпімен бірнеше дыбыс белгіленеді: а) жуан, қысаң, еріндік у дыбысы мен еріндік у-дың тіркесі (ұ-у).

• Мысалы, жазылуы — оқу, айтылуы — оқұу; ә) жіңішке, қысаң еріндік удыбысы мен еріндік, үнді у-дың тіркесі.
• Мысалы, жазылуы — беру, айтылуы — берүу; б) еріндік, үнді у (Мысалы, ауа, дәу); в) орыс тілінен енген тіл арты қысаң у (туризм, турнир, "ТУ-104" т. б).