Шыңжаңдағы бұғытастар

Шыңжаңдағы бұғытастар – Орталық Азияның қола дәуірінің соңғы кезеңі мен одан ерте темір дәуіріне ауысқан өтпелі кезеңдегі (шамамен б.з.б. 13 – 7 ғ-лар) көшпелі тайпалар мәдениетін айғақтайтын ерекше тұрпаттағы жәдігерлер. Бұғытастар Еуразияның жекелеген өңірлерінде, атап айтқанда, бір-біріне түйісіп жатқан Моңғолияның батыс-солтүстік бөлігінде, Ресейдің Тыва Республикасы мен Таулы Алтай өлкесінде, Шығыс Қазақстан мен Қытайдың Алтай аймағында кездеседі. Қазақстан ғылымына Қытай жеріндегі бұғытас ескерткіштері осы күнге дейін белгісіз болып келді. Қытай ғалымдары 1980 – 90 жылдарға дейін бұғытастарды археол. тұрғыдан ғылыми түрде зерттеп, оның тарихи-мәдени мәнін түсіндіруге дәрменсіз болды. Кейбір қытай ғалымдары бұғытастардағы бұғы бейнелерін ежелгі қытай мифологиясындағы Фэнхуан (феникс немесе самұрық сияқты) құсы деп түсіндірді. Қытай жеріндегі бұғытастар Іле Қазақ автономиялы облысы Алтай аймағының Шіңгіл және Көктоғай аудандарының аумағында орналасқан. Қазірге дейін олардың отызға жуығы белгілі. Шіңгілдегі бұғытастар көркем әрі тартымды, классикалық тұрпатта болып келеді. Олардың көбінде бұғы мен бұланның бейнесінен өзге, тұлпардың, сұңқардың, өзге де қасиетті төрт түліктің, сонымен бірге дөңгелек шеңбер, қанжар мен кездік, айбалта мен садақ, т.б. қару-жарақтардың суреттері, сондай-ақ әр түрлі пішіндегі ою-өрнектер салынған. Бұл бұғытастардың дені ерте сақ-скиф дәуірінің ескерткіштеріне жатады. Ондағы бейнелер мазмұны жағынан сол өңірлерден ашылған ақ-скиф дәуірінің жерлеу ескерткіштеріне өте жақын. Демек бұл бұғытастар Алтайды мекен еткен белгілі бір сақ тайпасының діни-ғұрыптық, тотемдік дүниетанымына тікелей қатысты жәдігерлер екенінде дау жоқ. Бұғытастар орнатылған жерлер сол көне тайпалардың жер-суға, көк пен тәңірге, ата-бабаларына сиынып, табынатын діни-ғұрыптық рәсім өткізетін киелі орындары болуы мүмкін.

Сілтемелер

Ван Бо, Ци Сяошань, Сұңғатай С., Еженханұлы Б., Тарихи-мәдени жәдігерлер // Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері, 2-т., А., 2005.