Экономиканы реформалауда меншіктің орны

Экономиканы реформалауда меншіктің орны. Реформалау дегеніміз экономикалық жүйе үлгісінің бір түрінен басқасына өту болып табылады. Бұл процесс үстемдік ететін меншік формасының өзгеруі қалайда қажет деп тілемейді. XX ғасыр басына қарай нарық механизмдеріне негізделетін және еркін нарықпен реттелетін экономикалық үлгі өзін өзі жоюға мәжбүр болды. Еркін нарық механизмінің орнына реттелген нарық механизмі келді. Экономиканы мемлекеттік реттеу бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Соғыс біткен соң одан бас тарту бұрын болмаған экономикалық дағдарысқа әкеліп соқты (1929—1933 жылдары). Кейнс және оның мектебиосы жағдайды дұрыс түсініп, экономиканы реформалау қажеттігін ұсынды. АҚШ-ғы Рузвельттің курсы практика жүзінде олардың қорытындыларының дұрыстығын дәлелдеді.

Меншік формасы экономикалық бағыттың өзгеруінің қатал жүргізілуіне кедергі етпейді. Белгілі жағдай, монополияда, бюрократияда экономикалық өкіметтің тоталитарлық сипатына икемділігін білдіреді. Осылай, XX ғасырдың 30-шы жылдарының ортасында КСРО-да қоғамдық меншік жағдайында әкімшілік экономика орнады, ал Германияда, жеке меншік негіздерінің мықтылығына қарамастан, бұйрық экономикасы орнады. Кейін осы жағдай Франко тұсындағы Испанияда, Пиночет тұсындағы Чилиде қайталанды. Бұлардың барлығында тоталитаризмнің келуіне үлес қосқан, сол мерзімде осы елдерде орын алған, экономикалық және саяси шешімдердің үстемдігі болды.

Әлем төжірибесінің дәлелі бойынша, тауар өндірісінің дамуында, меншік формасы ешқашан шешуші бастама болған емес. Нарық шаруашылығының негізін құрайтын бәсекенің өзі меншік формасына парықсыздықпен қарайды. Бұл бекер емес, өйткені меншіктің екі формасыда мындаған жылдар бойы біртұтас мәннің көрінісі болып келеді. Меншік формаларының эволюциясы қоғамдық өндіріс процесінде жүріп отырады.

Өндірістің шоғырлануы мен бәсеке меншіктің, орталықтануына ат салысады. Бұл процесс шаруашылық субъектілері болып табылатын меншік иелерінің санын біршама төмендетеді. Мысалы, меншік иелерінің (акциялар иелері) санына қарамастан, акционерлік қоғам нарықта келісім жасасатын бір ғана занды тұлға болып танылады.

Тіпті меншікте капиталдың, үлес салмағының тұрақты түрде төмендеу тенденциясы және банктік несие мен облигациялық капиталдың күрт көбейуі байқалады. Акционерлік капиталдың құрылымында өзгерістер болып жатыр. Акциялардың индивидуалдық иемденушілерінің үлес салмағы азайып, меншік иелерінің акцияның индивидуалдық ұстаушысы ретіндегі рөлі төмендеуде, компанияны басқару менеджерлерге көшіп келеді.

Осы замандағы барлық экономикалық жүйелердің негізі — тауар өндірісінің болуы, экономикалық үлгінің бір түрінен екіншісіне көшуді жеңілдетеді. Ал экономикалық жүйелердің өздеріне тән айырмашылықтары сақталады:

• тауар өндірісі мен тауар айналымының, даму дәрежесі;
• экономикалық өкіметтің типі және оны жүзеге асыратын формалар;
• осы қоғам жүйесіндегі байлық деп түсінетін экономикалық әрекеттердің орны, рөлі.

Реформа жүргізу сырттан қарағанда субъективтік акт болып көрінеді. Оны жүргізудің дүниежүзілік тәжірибесі осы процестерді анықтайтын бірсыпыра құбылыстарды ашты.

Алдымен көзге түсетін жағдай, ол реформа жүргізуде қолданылатын шараларды таңдау арқылы жүзеге асырылуы. Табиғи ортада тұратын халықтар, тек өздерінің дәстүріне зиян келтірмейтін өзгерістерді қабылдайды. Мысалы, терушілікті және аң аулауды кәсіп ететін адамдар және көптеген ғасырлар бойы егіншілікпен, мал өсірумен айналысатын қауымдармен көршілес болған олардың өнерімен жақсы таныс болған, сондада өздеріне тән иелену әдісін жоғалтпаған, одан бас тартпаған. Тек тым үлкен апат, күйзелістер оларды өндіруші шаруашылыққа бейімделуге мәжбүр еткен.

Дәстүрлі өмір туралы бұрмалау жиі кездеседі. Шындығында, ол сіресіп қалған ескілік емес, ол жеке адамның өнегелілігін сақтайтын қоғамдастық емес, ол жеке адамға, кауымға тән, атадан атаға дарыған, ұрпақтан ұрпаққа жайылған өнегелі салт, әдет-ғұрыпты сақтап одан әрі жалғастырудың жүйесі. Роман-герман өркениеті материалдық табысқа жетуді көздеп, іс-әрекет етуді ұнамды деп санаса, индо-будда өркениеті дүниеқорлықты, ашкөздікгі, ал қазақ халқы тойымсыздық пен парақорлықты кіналайды. Ағылшындар, дәстүріне сәйкес бизнеспен айналысса, оның бизнес бойынша серіктесі — индиялық дәстүрге симайтын «прогрессшіл» қызметпен айналысқаны болады. Салт-дәстүр, өнегелік информацияны ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып таратудың формасы.

Кей жағдайда реформаның табысқа жетуі үшін, қоғамдық байланыстарды алмастыру, экономикалық қызметтің өнегелілік маңызын көтеріп, экономикалық өкіметтің сипаты мен әдістерін өзгерту жеткілікті болады. Кейде меншіктің басым формасын өзгерту реформаның құлдырауынан құтқармайды. Өйткені, реформалау болмыстың рухани-өнегелік, әлеуметтік, психологиялық жақтарын қозғайды. Ол адамның психикалық күйімен жөне оның реформаға кірісуімен байланысты болады. Осылайша өнегелік тікелей халықтың байлығының қасиеттерінен бірақ шығады.

Реформалау өз мақсатына жету үшін, халық өмірінің ақиқатынан кол үзбеу керек. Ол объективтік ете аз өзгеру, минималдық трансформация заңына бағынысты болады:

• осы өркениеттің негізгі мәніне қатер туғызбай,
• қоғамды шаруашылық іс-қимылдың жаңа жағдайларына келістіретін өзгерту жүргізу варианты ғана мақсатқа жетеді.

Керісінше болса, реформалау жетістікке жол беретін күштен күйретуші күшке айналады. Жапонияның дәстүрлі экономикасында нарықтыққа сәтті көшуін былай дәлелдеуге болады: мұнда дәстүрлі коғамның тұрақтылығын ұстап тұрған тіректерді (негіздерді) жаппай жоймай, субъектінің еңбекті ұйымдастырудың жаңа формасындағы ен бастапқы, тұңғыш әлеуметтік бірлігінің тығыз байланысын пайдаланған. Осының нәтижесінде жеке адамның бұрынғы статусы жаңа экономикалық жағдайда қайта жандана түсіп, ынталану мен өнімділігі жағынан батыстағы формалардан арта түскен еңбекті ұйымдастыру формасы құрылған.

Қазақстандағы реформаның сәтсіздіктерінің көбі, оның өркениет ерекшеліктерімен есептеспеуімен дәлелденеді. Қазақстанда көп мәселе дәстүрлік коғамнан деуге болады. Өйткені осы қоғамның белгілері бізден табылып отыр.

Дәстүрлі қоғамның негізгі белгілері мынадай:

• экономикалық іс-кимыл біріншілік мұра деп қабылданбайды;
• жеке дара адам ұзақ мерзім бойы бастапқы әлеуметтік қауымнан бөлінбеген;
• қашанда жоғарғы экономикалық окімет тым ортақтанған болады және ол жоғарғы саяси өкіметпен біріге отырып ез әрекетін әміршіл-әкімшілік әдістермен жүргізеді.

Сондада осы қоғам ерекше, күрделі типтес қоғам болып табылады. Қазақстан көп ұлтты мемлекеттік құрылым болып этникалық бірлестіктерді — мәдениеттің көп түрлі өкілдерін — біріктіру әдістерін іздестіруге мәжбүр болды. Шаруашылық өмір тым көп түрлі болсада, ол тұтас экономикалық жүйеге айналмаған. Экономикалық біркелкілік болмау себебінің тамырлары тарихи, табиғи, этникалық және мәдени негіздерге дарыған. Суперэтникалық тұтастық элементтерінің ара байланыстарын берік етуші экономика, әуел бастан олардың жақындасу күшімен қамсызданған. Қазақстан өзін ұлттық және дін жағдайында сабырлы, төзімді ел деп танытқан, мұнда халықтар өз елдерінің әдет-ғұрпы заңдарына сәйкес өмір сүруге мүмкіндігі болған, ал саяси бірлестіктер белгілі тұрмыс қалпына әр халықтың құқы бар деген принципке негізделген. Еуразияның күн көрісті қамтамасыз ететін ландшафты әр халыққа ұнамды территория игеруге мүмкіндік берген. Өнеркәсіп өндірісіне көшу, шаруашылық өмірдің қажеттігін жоққа шығармай, оның объективтік мәні бар екенін айқындады. Бұл болмысты құлдыратуды көздеген, экономиканы баршаға ортақ үлгіге көшіруді мақсаттанған әрекеттер, әрдайым алыстатып, ажырату күштерін жандандырып отырды. Нәтижесінде, суперэтника бірлігіне зиян келді және ұлттық экономика құлдырауға айналды.

Экономиканы реформалауда тыстан алып пайдаланылатын жағдайларды тандау қажеттілігінің маңызы еселеп өседі. Әсіресе, шаруашылықтың жаңа құрылымына көшу процесінде, бетен тәжірибе, немесе, мақтауы асып кеткен үлгі, өнеге деп қабылданса, әдетте, реформаторлар, өздерінің іс-қимылының жемісін көзі тірісінде көруді мақсат етіп, асығыстық жасайды, әлеуметтік және экономикалық ақиқатты басып озады, болып тұрған шаруашылық формаларын жояды, жаңа мүмкіндіктер өлі жоқ болсада, ескіні күйретеді. Әдетте, бұлар өздерінің үлттық мэдениетімен санаспай, оған менсінбеушіліішен қарайды.

Өкінішке орай, бүгінгі тандағы реформалау процесі әлі де Қазақстанның шаруашылық өмірінің ерекшеліктерімен есептеспей отыр. Өнеге ретінде, біздің елдің экономикалық құрылысына сәйкес келмейтін, экономика құрылымының біркелкілігіне сүйенетін, батыс үлгісі алынып отыр. Халқымыздың этникалық рухани арқаулары ұмыт болуда, экономикалық орта мен мемлекеттілік күйреуде: суперэтникалық бірліктің тұрақтылығын қолдаушы өнегелілік мақсаттарымен санаспау етек алуда. Жұмыскерлерді өндіріске тартудың экономикалық формалары жоғалуда, адамдардың бір-біріне қажеттігі өндіріс жағдайында бой алғаны жөн екенінің мәні кетіп отыр. Реформалаудың жасампаздық күші әлі оның құлдыратқыш күшінен ойдағыдай асып түсе алмай отыр.

Осы күнге дейін бәйгі, кәсіпкерлік қимылдарды ынталандыру үшін емес, тек өзімен-өзі өндіріс тиімділігін көтеру мәселесін шеше алмайтын, жекешелендіру арқылы меншік формасын алмастыруға тігіліп отыр. Индивидуалдық меншік иелерінің санын көбейтуді көздеген әрекеттерде орындалмай отыр. Жекешеленген меншік, оны өндіргіш капиталға айналдыруға асықпайтьш аз адамдардың қолына тиіп отыр. Бүкіл әлемдің тенденция есепке алынар емес: жоғары дамыған нарық экономикасы бар елдерде индивидуалдық жеке меншік өз бағытын тек бөлу қатынастары арқылы сақтап отыр. Өрдіріс сферасында үстемдік етуші - жалпы меншік, осы меншіктің акционерлік түрі. Шаруашылық өмірдің басты фигурасы - иемденуші - алдымен капиталын пайдаланатын экономикалық субъект. Қазақстандағы реформалар олардың жүргізілу бағыттарын қосып айтқанда, кәсіпкерлікке қолайлы жағдайлар дасай алмай отыр, сондықтан еңбекке және кәсіпкерлікке ынталандыру механизмі де жұмысқа қосылмай отыр.