Қазақ сән өнері

"Жануарлар мүсіні"

Қазақ сән өнері – пластикалық ұлттық өнердің саласы. Қазақ сән өнері ғимараттарды, бақ құрылыстарын ұлттық бейнелеу өнерінің ерекшелігіне сай сәндеуге (монументті сән өнері, архитектуралық сән нақыштары, көркем қолтаңбалар, бедерлі суреттер, мүсіншелер, мозаикалар, т.б.), қоғамдық және тұрмыстық заттарды әрлеуге (сән және қолөнерде), мерекелік жасауларды айшықтауға, мұражай мүліктері мен көрмелер бұйымдарын көркемдеуге (безендіру өнерінде) қолданылады. Қазақ сән өнері шығармалары тұтас бір композициялық туындылардың – алаңдардың, гүлзарлардың, бақтардың, көшелердің, ғимараттардың ішкі бөліктерінің, киім үлгілерінің белгілі бір ерекше бөлшегі ретінде маңызды қызмет атқарады. Негізінен түрлі үй жиһаздарын (үй мүліктері, зергерлік ою-өрнекпен әшекейлеген заттар, ат-көлік әшекейлері, тіршілікке қажетті сәндік құрал-саймандар, сәндік бұйымдар, құмыра, сый кеселер, т.б.) әшекейлендіріледі.

"Керамикадан жасалған ыдыс"

Сән өнерінің материалдары – металл, керамика, ағаш, қыш, шыны, асыл тастар, сүйек, былғары, т.б. Негізгі техникалық әдістері- көркем оймыш, шекіме, көркем жазба, кесте, құйма, т.б. Ол сүйек, ағаш, тері өңдеу, бедерлеу, зергерлік, инкрустация, фарфор, фаянс, кілем тоқу, көркем мата жасау секілді салаларға бөлінеді. Қазақ сән өнері келелі өндірістік, технологиялық міндеттерді атқарғанымен, өз дәуіріндегі өнер мен мүліктік мәдениеттің даму дәрежесіне тәуелді болып, дәстүрлі, жергілікті этник. ұлттық ерекшеліктің негізінде дамыды. Бастауын ғасырлар қойнауынан алатын Қазақ сән өнері қазір өнердің барлық саласында қолданылып, халық шығармашылығының ең маңызды салаларының біріне айналды. Қазақ сән өнері көршілес халықтар мәдениетінің озық үлгілерін бойына сіңіріп, үнемі жаңарып отырды. Соның негізінде бұйымдарды әдемілеудің әр түрлі әшекей-өрнектері (геометрия, көгеріс, зооморфтық, нақыштық) пайда болды. 11 – 12 ғасырларда көгеріс және геральдикалық өрнек салынған композициялы, полихромдық бедер үлгілері қолөнер шеберлерінің шығармаларына кең ене бастады; бұл үлгі архитектуралық құрылыстар мен ғимараттарға, күмбездерге, мазарларға, мешіттерге қолданылды. Орта ғасырлардағы қазақ сәулет өнерінің ірі ескерткіштері Бабажы қатын кесенесінде (Тараз қаласының маңы, 10 – 11 ғасырлар), Айша бибі кесенесінде (11 – 12 ғасырлар),

"Айша-Бибі кесенесі"

Қожа Ахмет Иасауи кесенесінде (Түркістан қаласы, 14 ғасыр) жылтыр бояу жағылған жұқа кірпіш кеңінен пайдаланылды. Қалайы мен қоладан әшекейлі заттар құю өріс алды. Қарудың көптеген түрлері (айбалта, садақ, жебе) жасалды және олар көркем нақышталып, алдыңғы беті әр түрлі таспалы бедер жолақтармен сәнделіп, былғары, ағаш, металмен (негізінен күміс) әшекейленген. Ағаш ұсталары сан алуан үй жиһазын (кереует, асадал, сандық, кебеже, жүкаяқ, т.б.), ыдыс-аяқ (ожау, түрлі тостаған, кесе) әзірлеуде асқан шеберлік көрсетіп, ол үшін көгеріс және геом. өрнек түрлерін пайдаланып, сүйектен ою-өрнек салған. Өрнек салу ісінде өзіндік ерекшеліктері бар кілем тоқу (негізінен түкті және тықыр кілем) кең өріс алды. Ер адамдардың жорықта, аң аулағанда, әйелдердің салтанатта киетін киімдері аң-құстың бейнелері бар (күміс, алтын, металл құймалар) оюлармен безендірілген. Әшекейлер салу – кесте тігу, қалың мата (барқыт, шұға) жапсыру арқылы да жасалады. Қазақтың ісмер әйелдері алтын жіппен зер төгуде зор табысқа жетті. Олар негізінен тұс кілемдер мен төсек жапқыштарға, сырт киімдерге зер төгумен айналысты. Мұнда да негізінен геом. және көгеріс өрнекпен әшекейленген бұйымдар пішіндерінің күрделілігі, аса шеберлікпен тігілуімен ерекшеленеді. Зергерлік бұйымдарын жасауға алтын, күміс, кейде темір пайдаланылды. Жартылай асыл тастарды салу (сердолик, маржан, ақық) бұйымдарды айрықша түрлендірді. Қазақ сән өнерінің аса маңызды бөлігі – былғарыдан жасалатын бұйымдарды өңдеп, көркемдеу. Ол сырт киім, аяқкиім, ертоқым бөлшектерін, ыдыс жасауға кеңінен пайдаланылды, оларға көбінесе өрнек салынып, күміс жалатылды.

---

20 ғасырдың 20 – 50-жылдары Қазақ сән өнерін өрістетуге кең жол ашылып, жағдай жасалды. 60 жылдары еліміздегі жетекші көркемсурет жоғары оқу орындарын бітірген жас суретшілер тобы Қазақ сән өнеріне белсене араласты. Ұлттық халықтық дәстүрлерді терең зерттеп, оны қазіргі заман тұрғысынан, өз шығармаларында озық техниклық құралдарды қолдану арқылы жетілдірді, жаңа мәнердегі тың туындылар әкелді. Қазақ сән өнері әсем нақыштарымен безендірілген көптеген бұйымдары бүкілодақтық және халықаралық көрмелерде көрсетілді. 1978 жылы Алматы театр-көркемсурет институтында (қазіргі Қазақ ұлттық өнер академиясы) сән және қолданбалы өнер бөлімшесі ашылды, ал “Өнер” комбинатының жанынан Қазақстан Республикасы Көркемөнер қорының цехтары ұйымдастырылды. Бұл өнердің жаңа салаларының пайда болып, өрістеуіне жол ашты. Ақ фарфордан бұйымдар жасау саласы да өріс алды. Қапшағай фарфор зауытында сервиздердің, сәнді вазалардың, т.б. сәндік ыдыстардың нәзік үлгілері жасалды. Сол сияқты, Алматы қыш фабрикасының бұйымдары (сәнді сурет, композициялармен нақышталған кеселер, табақшалар, ұсақ пластиканың жаңа түрлері) да көркемдігімен ерекшеленді. Қазақ сән өнері әдістері қоршаған орта, қоғамдық интерьерлердің кеңістіктік және эстет. ортасын қалыптастыру ісінде маңызды рөл атқарып жетіліп келеді.