Қалмақ хандығы

	Қалмақ хандығы; Торғауыт хандығы ; Хандық
Астанасы	Манутохай (XVII — XVIII); Аюке ханның ордасы (1697—1724)
Тіл(дер)і	қалмақ тілі
Діні	тибет буддизмі
Халқы	қалмақтар
Басқару формасы	монархия
Династиясы	Торғауыт

Қалмақ хандығы (қалм. Хальмг хана улус), кейде Торғауыт хандығы - қалмақтардың XVII-XVIII ғғ. Мәскеу патшалығы мен Ресей империясының құрамындағы мемлекеттік бірлегтігі.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мемлекеттің құрылымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Хандық ұлыстардан (ұлыстарды нойондар басқарған), ұлыстар - аймақтар мен хотондардан (зайсангтың басқаруымен) құралған. Хандықта дамыған сот жүйесі болды (зарго - сот, заргучи - төреші). 1655 жылы Далай-лама V тайшы Шукур-Дайчинге хан атағын ұсынды. Алайда тайшы керекті шарттардың жеткіліксіздігінен титулдан бас тартты. Мемлекеттің шарықтау шегі Далай-лама VI 1690 жылы хан атағын қабылдаған Аюканың тұсына сәйкес келді. Орыс үкіметі Аюканы хан ретінде 1709 жылы мойындады. Қалмақ билеушілері Ресейдің ең ірі шайқастарына қатыса отырып, сыртқы және ішкі саясатын еркін жүргізіп отырды. Хандық Тибеттегі дін адамдарымен, Жоңғариядағы билеушілермен байланыстарын үзбей сақтап келген.

Қалмақтардың Еділдің бойына келуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XVI ғасырдың аяғында Сібір хандығын жаулап алған Орыс патшалығы қалмақтардың торғауыт және хошоуыт тайпаларымен кездесті. Торғауыттардың Еділ мен Солтүстік Кавказға көшуінің себебі әлі де белгісіз. Каспийдің солтүстігіне Чокурдың хошоуыт ұлысы алғаш болып қоныс аударған.

XVII ғасырдығ ортасында торғауыттар Ұлы Даланың батысында Үлкен және Кіші Ноғайларды ығыстырып, жаңа орынға орнықты. Ноғайлардың басым көпшілігі Қырым мен Кавказдың солтүстігіне көшуге мәжбүр болды.

1664 жылы жазда Ресей сюзерен ретінде оны ресми түрде өз вассалы санатына алды. Қалмақ хандығының негізін Дайшын тайшы мен оның мирасқоры Моншақ (Пунчук) қалаған. 1650-1664 жылдары қалмақтар қырым татарларына, қабардалықтарға, Дон, Запорожье казактарына, қазақтарға, башқұрттарға шабуыл жасап, Ресей мемлекетінің оңтүстік - шығыс шекарасын қорғады. Осы қызметі үшін орыс патшасы олардың қоныстарын кеңейтіп, Дон бойындағы кеңістікті қосып берді. Ресей қалаларымен еркін сауда жасау мүмкіндігін берді, әрі тайпа көсемдері мен билеушілеріне жалақы тағайындап, сый-сияпаттар жасап тұрды. Патша тарапынан Моншаққа мемлекеттік биліктің ерекшелік белгілері (шоқпар, ту,) мен қалмақ халқының билеушісі деген атақ берілді.

Сөйтіп Ресей үкіметі ресми актілер арқылы Қалмақ хандығының вассалдық құрылымын заңдастырды. Ресейге сіңірген ерекше еңбегі үшін Петр I оның билігіне араласпай, ол сырт көзге тәуелсіз билеушіге айналды. Аюке өлгеннен кейін орыс патшалары хандарды өздері тағайындады. Қазақтар жоңғарлардан ажырату үшін Қалмақ хандығының адамдарын «құба қалмақ» деп атады. Екі ел арасында, әсіресе XVIII ғасырдың 1-ші жартысында, көші-қон аймақтары үшін жиі-жиі әскери қақтығыстар болып тұрды. Бұл соғыстарда қалмақтар үнемі Ресейге сүйеніп, одан қару-жарақ (мылтық, зеңбірек, оқ-дәрі, т.б.), тіпті әскери көмек те алып тұрды. Көптеген зерттеушілер 1731 жылы Әбілқайыр ханды Ресей бодандығына өтуге мәжбүр еткен себептердің бірі батыстан төнген осы «құба қалмақтар қаупі» деген пікір айтады^[3].

1750 жылдары Еділдің бойына шығыстағы жоңғар ұлыстарынан (орыс деректерінде "Зенгория" атауымен белгілі) дербет тайпасы көшті. Жоңғар хандығының құлауынан кейін нойон Шееренг (Цэрэн) 10 мың адамымен Еділдің бойына жетті.

XVII ғасырда құрылған мемлекеттегі халық негізінен тоғауыт тайпасынан шыққан. Сондықтан, орыс деректерінде "Қалмақ хандығы", "Торғауыт хандығы" атаулары қатар кездеседі.

Қалмақтар қатысқан негізгі соғыстар мен шайқастар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1607 ж. - Қазақ хандығына қарсы жорығы
1619 ж. - қалмақтардың ноғай әскерін талқандауы
1620 ж. - башқұрттарға қарсы әскери жорығы
1635 ж. - астрахан татарларына қарсы әскери жорығы
1645 ж. - Кабардаға әскери жорығы
1658 ж. - қырым татарлары мен ноғайларға қарсы сәтті жорығы
1660 ж. - Том қаласын шабуылдауы
1661 ж. - Қырым хандығына соғыс ашуы
1676 ж. - орыс-түрік соғысына қатысуы
1678 ж. - қалмақ казактарының Қырым хандығының әскерін талқандауы
1680 ж. - Пенза қаласына жорығы
1684 ж. - Аюка ханның Сайрамды жаулап алуы
1696 ж. - Азов қаласын шабуылдауға қатысуы
1698 ж. - Ресейдің оңтүстігіндегі қырым татарларына қарсы жорығы
1720-1721 ж. - Солтүстік соғысқа қатысуы
1710 ж. - орыс-түрік соғысына қатысуы
1722 ж. - Ресейдің Парсы жорығына қатысуы
1735 ж. - орыс-түрік соғысына қатысуы
1735 ж. - Кубань мен Қырымға сәтті жүргізілген жорықтары
1741 ж. - орыс-швед соғысына қатысуы
1768 ж. - орыс-түрік соғысына қатысуы
1812 ж. - Наполеонмен болған соғысқа қатысуы
1814 ж. - Парижді басып алуға қатысуы

Хандықты жою[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XVIII ғасырдың 2-жартысында Жоңғар мемлекеті жойылды. Кіші жүз бен Орта жүз Ресей бодандығына өтті. Солтүстік Кавказ халықтары, Дон, Запорожье казактары толық бағындырылды. Сөйтіп Ресейге Қалмақ хандығының әскери қызметінің қажеті болмай қалды. Сондықтан оларға патша өкіметі тарапынан қысым күшейді.

1767-1768 жылдың ауыр қысынан кейін қалмақ ұлыстарында жұт басталды. Ресей үкіметі қалмақтарға нанды белшіленбеген жерленде сатуға қатаң тыйым салды. Қалмақтардың негізгі жайылымдары орналасқан жерінде донның казактары қоныстанып, Царицын сызығы пайда болды. Бұл жайылымдардың тарылып, үлкен мал шығынына алып келді.

1771. Қалмақ хандығының билеушілері Қытайдағы Цинь империясы Жоңғар хандығын талқандап, халқын қырып-жойғаннан кейін Еділ қалмақтарына ата-бабаларының жері қаңырап, иесіз қалды деген лақап тарады. Осыған байланысты халықтың көшбасшылары Ұбашы хан және Церен тайшылар тайпаластарын атамекендері Жоңғарияға қайтару үшін ұлы көш жасауға үгіт жүргізді. Шапқыншылықтардан қажыған, Ресей өкіметінің қысымына шыдамаған қалмақ халқы 1771 жылы 5 қаңтарда ата-мекендері Жоңғарияға қайта көшуді бастады. Дінбасылар астрологияның көмегімен атамекенге қайтудың қолайлы жыл мен айдың уақытын есептеп шықты. Қалмақ халықының Еділ бойынан Жоңғарияға сапары осылай басталды.

Қалмақтарды тоқтату мақсатымен Екатерина II үкіметі жайық казактарына, Орынбор губернаторына, өзіне бодан болған Кіші жүз билеушілеріне арнайы циркуляр (өкімхат) жолдады. Убаши әскері Жайық сызығындағы бекіністерді (Кулагин, Индер тауындағы Қалмақ, Сорочиков) бұзып өтті. Орынбо сызығынан генерал М.М. Траубенберг бастаған әскер де қалмақтарды тоқтала алмады. Нұралы ханның Траубенбергке зеңбіректерді қалдыру туралы өтініші орындалмады. Траубенбергтің үкімет алдындағы есебінде зеңбіректерді қалдырмаудың себептері баяндалған. Генерал қалмақ әскерінің жақсы жабдықталғанын ескере отырып, қазақтардың Убаши әскерін тоқтата алмайтына сенімді болды.

Тарихи деректерде Еділден шыққан 170-180 мың халықтың Цин империясына дейін жеткендері туралы біраз қарама-қайшылық бар (15-70 мың). Жол бойында қазақ және қырғыз тайпаларының тұтқындарына айналғандар туралы да нақты деректер жоқ^[4] ^[5]^[6]^[7]^[8].

Барлық дербет нойондары өзіне бағынышты халық пен әскерімен өз орындарында қалды. Олар Дон, Еділ және Солтүстік Кавказдағы жайылымдарынан айырылғысы келмеді. Оларға қоса Еділдің, Еділ мен Жайықтың арасындағы кейбір торғауыттар мен хошоуыттар да "Шаңды жорықты" қолдамаған.

Халқының басым көпшілігінен, әскерінің екіден үш бөлігінен айырылған хандық қатты әлсіреді. Осыны пайдаланған Екатерина II 1771 жылы 19 қазанда арнайы жарлығымен Қалмақ хандығын жойды. Император Павел I 1800 жылы Қалмақ хандығын қайтадан қалпына келтірді. Алайда 1803 жылы жаңа патша Александр I хандықтты қайта таратты^[9].