Қайып хан

Қайып хан
Лауазымы
Ту Қазақ ханы
1715 — 1718
Ізашары	Тәуке хан
Ізбасары	Әбілқайыр хан
Ту Кіші жүз ханы
1704 — 1709 немесе 1710
Ізашары	Белгісіз
Ізбасары	Әбілқайыр хан
Өмірбаяны
Діні	ислам
Қайтыс болуы	1718 (1718) Қазақ хандығы
Әкесі	Құсрау сұлтан

Қайып хан (толық есімі Қайып-Мұхаммед Баһадүр хан, жазба деректерде Хаип-Багатур-салтан, Каиб, Ир-Гаип, Каипджан, Chaip, туған жылы белгісіз - 1718) - Кіші жүздің сұлтаны, 1704/09 жылдардан бастап Кіші жүздің құрамындағы негізгі рулық бірлестіктердің ханы, 1715 жылдың ортасынан бастап қазақтың бас ханы (үлкен хан). Құсрау сұлтанның ұлы, Сырдақ сұлтанның немересі, Есім ханның ұрпағы.

Өмірбаяны

Қайып ханның есімі жазба деректерде 1692 жылдан бастап кездеседі. XVII ғасырдың 90-шы жылдары Кіші жүз руларының бір бөлігі мен Қарнақ қаласын билеген. Сол кездегі орыс елшілік құжаттарында Тәуке ханның айналасындағы қазақ сұлтандарының арасындағы ең беделді әрі ең танымал тұлға ретінде аталып өткен. XVIII ғасырдың алғашқы онжылдығының ортасына қарай Кіші жүздің ханына айналды. Қол астындағы халықтан «баһадүр» лауазымына ие болған. Билік басындағы алғашқы жылдары жоңғарлармен және еділ қалмақтарымен үзіліссіз шайқастарға толы болды. Көршілес мемлекеттерден қолдау іздеу мақсатында осман сұлтаны ІІІ Ахметке 1711 және 1714 жылдары жіберілген елшіліктері нәтижесіз аяқталды.

Қайып ханның осман сұлтаны ІІІ Ахметке хаты (1711)

Уфаға 1715 жылдың 4 қыркүйегінде жеткен Қайып және Әбілқайыр хандар елшісінің мәлімдемесіне сәйкес Тәуке ханның өлімінен кейін хан тағын Қайып иеленді. Түркістан қаласы жаңа билеушінің ордасына айналды. 1716 жылы қазақ даласы жоңғар қолбасшысы Цэрэн-Дондобтың жойқын соққысына ұшыраған. Жоңғар шабуылдарымен қатар қазақтардың еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, сібір және жайық казактарымен қарым-қатынастары шиеленісе түсті. Тұтқындармен алмасу, қазақтар мен ресей бодандарының арасындағы әскери қақтығыстарды реттеу, орыс көпестерінің қазақтармен саудасын дамытуға қолайлы жағдай жасау, керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жоңғарларға қарсы әскери одақ құру мақсатында Қайып пен Әбілқайыр хандар 1715 жылдың күзінде Уфаға, 1716 жылдың көктемінде Қазанға Тойқоңыр Құлтабайұлын, ал 1716 жылдың күзінде Тобольск қаласына Бекболат Екешұлы мен Байдәулет Бөріұлын аттандырған. Қазақ елшілері қазан губернаторы П.С. Салтыков пен сібір губернаторы М.П. Гагаринге жоңғар қонтайшысына қарсы әскери қимылдар жасауды ұсынған.

1715-1716 жылдары өткен қазақ-орыс келіссөздері қалаған нәтижеге алып келмеді. Қайып хан 1717 жылдың көктем-жаз айларында Қарт-Әбілқайыр ханмен біріге отырып, ойрат тайпаларына қарсы әскери жорық ұйымдастырған. Әскери науқанның нашар ұйымдастырылуы, жоңғар қолбасшыларының тактикалық шеберлігі, Қайып және Қарт-Әбілқайыр хандардың арасындағы өзара келіспеушіліктің салдары қазақ әскерінің жеңілісіне алып келді. 1718 жылы көршілес ресей губернияларының басшылары мен орыс патшасына жоңғарларға қарсы әскери одақ құру ұсынысы іске асқан жоқ. 1716-1717 жылдардағы майдан даласындағы сәтсіздіктер Қайып ханның қазақ даласындағы беделінің түсуіне себеп болды. 1718 жылдың күзінде айналасындағы билеуші топтардың қолдауынан айырылып, сол жылдың қысында Орта жүздегі қарсыластарының қолынан мерт болды. Қайып ханның ұлы Батыр (1771 жылы қайтыс болған) 1748 жылдан бастап Кіші жүздің құрамындағы шекті, төртқара, шөмекей, қарасақал рулық-тайпалық бірлестіктерін басқарған.

Әдебиет

• Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1.Алма-Ата, 1985.
• Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северных и восточных частях Европы и Азии. В трех томах / Пер. с голландского языка В.Г.Трисман. Т1. Амстердам, 2010.
• Ерофеева И.В. Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х томах/Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев; составитель и ответственный редактор И.В.Ерофеева. Алматы: АО «АБДИ Компани», 2014. - 696 с. + вкл. 44 с. — ISBN 978-9965-832-26-0.
• Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв.Алма-Ата, 1991.