Бапан

«Басы бапан, аяғы сапан» деген тұрақты тіркес мағынасын — бітпей аяқсыз қалған берекесіз іс қалпында түсінеміз. Тіркестің сөйлем ішінде келуі мына түрде көрінеді «...енді тағы біреуі бір жаққа тартса, автономияның басы бапан, аяғы сапан боларына күмән жоқ» (X. Есенжанов, Tap кезең).

Тіркес ішіндегі «бапан» не «сапан» сөздері қазіргі тілімізде басқа бір сөздермен тіркеске түскенін көру қиын. Сондықтан да болар, бұларды жеке бөліп алып, мағынасына түсінік беру қиындық тудырады. Дегенмен, кейбір түсіндірме сөздігімізде «бапан» сөзінің мағынасын — үлкен, үп-үлкен деп ұғындырады. Ал «сапанның» қара басына орфографиялық сөздіктен орын да тимеген. Оны (сапанды) бұл сөздікте өзінің өмір серігі болып келген «бапан» қасынан да таппаймыз. Бұл сын емес, ізденіс үстінде жол-жөнекей байқағанымыз. Бізге қазір керегі — «бапан» мен «сапанның» алғашқы мағынасынан сыр тарту. Қырғыз тілінде: бапан — алыс, қиыр шет; ал, бапанға кет — өте алыс, қиыр шетке жүріп кету мағынасын берсе, сапан — тарап, тозып кету дегенді ұғындыратынын көреміз. Және қырғыз тіліндегі тұрақты тіркес құрамы біздің тіліміздегіге қарағанда толығырақ «башы кеткен бапанға, аяғы кеткен сапанға»— болып айтылады. Қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркес — «басы бапан, аяғы сапан» қырғыз тіліндегінің ықшам түрі деуге болады.

Қырғыз тілінің дерегін еске алып, сөз табына қарай бөлгенде «бапан»— сын есім, ал сапан — етістік қызметін атқаратындығы көрініп тұр. «Сапан» сөзінің түбірі «сап» екендігін түрік тілі дерегі қуаттай түседі: сапмак — тарау, ыдырау.

«Басы бапан, аяғы сапан» тұрақты тіркесінің түсініктірек мағынасы — «басын алысқа айдап, аяғын тоз-тоз етіп, таратып жібереді» сияқты деп шамалаймыз. Әрине, бұл жерде «бас» пен «аяқ» өзінің тура мағынасында емес, «алдын», «соңын» сияқты ауыспалы қалыпта қолданылып отырғанын да ескерткен жөн.