Биологиялық регресс

Биологиялық регресс те эволюцияның бағыты.

Биологиялық регресс — организмдердің таралу аймағын азайтады; түрлер мекен ету ортасына дұрыс, жақсы бейімделе алмағандықтан саны азаяды; басқа түрлердің ығыстыру себебінен өліп, жойылып бітеді. Өткен геологиялық дәуірлерде артына ұрпақ қалдырмай өте көп түрлердің жойылып кеткенін палеонтология дәлелдеп берді. Биологиялық прогрессте түрлер дамып, көбейіп, жер жүзіне кең таралса, биологиялық регрессте бейімделе алмаған кейбір түрлер тіршілігін бірте-бірте жояды.

Сонымен биологиялық регрестердің себебі: сыртқы орта жағдайының өзгеруіне организмдердің әсер ету қабілетінің жойылуы.

Биологиялық регреске ұшырағандар:

1. Паразитті тіршілік етуге көшкендер;

2. Қозғалмай бекініп, тіршілік ететіндер;

3. Жер астында және үңгірлерде тіршілік ететін жануарлардың жеке мүшелерінің қарапайымдануы.

Паразитті тіршіліу етуге көшкен организмдердегі дегенерация мысалдары

Жануарлардағы регресс мысалдары

Паразитті тіршілік ететін жануарларда (жалпақ құрттарда) сезім, асқорыту мүшелері жойылып, жүйке жүйесінің құрылысы қарапайымданады. Жойылған мүшелерінің орнына өздеріне пайдалы иесінің ішектеріне жабысып бекіну үшін ауыз айналасында сорғыштар мен жабысқыш өсінділер дамиды. Паразитті тіршілік ететін шаянтектестердің аналығында (мұртаяқтылар-саккулина) буынаяқтыларға тән белгілердің барлығы жойылған. Тек бір ғана жұмыртқа түзу қызметін атқарады. Адамның асқазан жолдарындағы сиыр таспа құрты 18-20 жыл тіршілігінде 11 млрд-қа жуық жұмыртқа салады. Жұмыртқаларының иесінің денесі қорғайтындықтан өте қарқынды көбейіп, дамуына мүмкіндік туады.

Өсімдіктердегі регресс мысалдары

Өсімдіктердегі регресс те паразиттік тіршілік етумен тығыз байланыста.

• Сұңғыла (заразиха) – күнбағыс, қарасора, беденің тамырында болатын паразит өсімдік. Сабағы қоңырқай реңді, жапырақтары қабыршақтанған хлорофилдері болмайды, сондықтан емізікшелері арқылы қоректік заттарды дайын күйінде басқа өсімдіктерден сіңіреді.
• Екінші паразит өсімдік – арамсояу (повилика). Арамсояудың өспейтін жері жоқ, жол жағасында, бақшаларда, т.б жерлерде өсетін жабайы және мәдени өсімдіктер паразитінің жіңішке қызғылт немесе сары жіп тәрізді сабақтары жасыл өсімдіктерді шырмап алады. Бұл өсімдіктің паразит екенін бірден ажыратуға болады. Тамыры мен жапырақтары болмайды. Тамырдың орнына жабысқан өсімдіктің шырынын сору үшін мөлдір сорғыш сабаңының әр жерінен емізікшелер пайда болған. Оралған өсімдіктің сабағына емізікшелерін қадап, өзіне қажетті қорегін (шырынын) сорады. Арамсояуды жабысқан өсімдіктен ажырату өте қиын, жасушасында хлорофилл дәндері болмайды.

Қозғалмай бекініп тіршілік ететін организмдердегі дегенерация мысалдары

Қозғалмай бекініп тіршілік ететін кейбір қабықтылардың (мысалы, асцидиялардың) қозғалу мүшесі және хордасы дернәсіл сатысында болады да ересектерінде хордасы жойылды. Мысалы, өзінше бөлек погонофоралар типінің өкілдері теңіз түбінде қозғалмай тіршілік етеді. Олардың ұзын, құрт тәрізді денесінің сыртын цилиндр пішінді түтікше жауып тұрады. Денесінің алдыңғы жағындағы шашақты қармалауыштарын ауық-ауық түтіктен сыртқа шығарып тыныс алады. Денесі 4 бөліктен тұрады, бірінші (алдыңғы) бөлігінде қармалауыштар (кейтүрінде саны 200-250 ге жетеді), "миы"(жүйке шоғыры), жүрегі, бөліп шығару мүшелері бар. Екінші (ірілеу) бөлігі басқа бөліктен ерекшеленген. Үшінші бөлігі өте ұзын. Бөліктің ішкі жағында тыныс мүшелері, сыртқы жағында түтікке жабысып тұратын өсінділері болады. Денесінің артқы бөлігі сегментке бөлінген.

Асцидиялар

Погонофораларда "ми" мен жүрек болғанымен аузы мен асқазан жолдары жойылған, тыныс алу мүшесі - қармалауыштары. Қозғалмай тіршілік ететін жануарға ұқсамай қалған. Қармалауыштарының ішкі жағында қан тамырларымен жабдықталған ұзын жіңішке түктері болады. Суда түктері түтіктің сыртына шығып тұрады. Оған микроорганизмдер көп жабысқан кезде погонофоралар түтіктің ішіне тартып алады. Ферменттердің әсерінен майда органимзмдер қорытылып, ішкі бүрлеріне сіңіріледі. Ұрығында бастама ішектің болуы ататегінде асқорыту мүшелерінің болғандығын дәлелдейді. Ас қорытуы сыртта жүруіне байланысты погонофораларда асқорыту мүлде жойылған.

Эволюция процесінің нәтижесінде қолғалмай тіршілік еткендіктен құрылысы қарапайымданған организмнің тағы бір түрі – асцидия. Асцидия хордалылар типінің бір тип тармағы – қабықтыларға жататын, теңізде тіршілік ететін жануар. Қапшыққа ұқсаған денесі сыртынан қабықпен қапталған, табанымен теңіз түбіне бекініп, қозғалмай тіршілік етеді. Денесінің жоғарғы ъ 2 тесігі бар, оның біреуінен су ішке асқазанына өтеді, екінші тесіктен су сыртқа шығарылады. Тыныс алу мүшесі – жұтқыншақта орналасқан желбезек саңылаулары. Жұмыртқа салып көбейеді. Жұмыртқадан бақаның итшабақтарына ұқсас қозғалғыш, хордасы бар дернәсілдер дамиды. Дамып шыққан дернәсілдері бірнеше сағаттан соң теңіз түбіне бекініп, денесі қарапайымданып, өзгеріске ұшырайды. Қабықтылар төменгі сатыдағы хордалылардың қарапайымданған бір тармағы болып саналады.

Жер астында және қараңғы үңгірлерде тіршілік етеін жануарлардың дегенерацияның мысалдары

Югославия мен Оңтүстік Австрияның үңгірлерінде қосмекенділер класына жататын тритонға ұқсас протей тіршілік етеі. Өкпесінен басқа басының екі жағында сыртқы желбезектері бар. Суда желбезектерімен, құрлықта өкпесімен тыныс алады. Жер асты үңгірлеріндегі суда мекендейтіндіктен дене пішіні жыланға ұқсас ұзын, мөлдір түссіз, пигменті болмайды. Көздері терімен жабылған, уылдырығынан дамыған итшабақтарында көздің бастамасы бар. Бұдан протейдің арғы тегінің жер үстінде тіршілік ететіндігін және көздері болғандығын аңғаруға болады. Үңгірде тіршілік ететін организмдерде көру мүшесі, пигменті жойылып, белсенділігі төмендейді. Сулы ортада тіршілік етуге көшкен гүлді өсімдіктердің жапырақ тақталары жіп тәрізді жіңішкеріп, шашақталып, тарамдалып кетеді. Өткізгіш ұлпалары дамымайды. Газды алмастырып, суды буландырып тұратын тыныс тесіктері жойылады, тек гүлі ғана өзгермейді (су сарғалдағы, балықты мүйізжапырақ, т.б.). Құрылым деңгейінің қарапайымданып, эволюциялық өзгеруінің генетикалық негізі- мутация. Мысалы, кейбір мүшелердің жетілмей қалдық күйінде сақталуы, альбинизм (пигментінің болмауы), т.б. сияқты мутациялартабиғи сұрыпталу арқылы жойылмаса популяцияларға тез таралады.

Соныме органиқалық дүние эволюциясында 3 бағыт бар. Ароморфоз – организмдердің жалпы құрылым деңгейін күрделендіріп, жоғары сатыға көтеру; идиоадаптация – организмдердің жеке бейімдеушілігін арттырады, бірақ организмнің құрылым деңгейінде ешқандай өзгеріс болмай сол қалпында сақталады; дегенерация – даралардың құрылым деңгейін төмендетіп (қарапйымдандырып), биологиялық регреске әкеледі.

Дереккөздер

1. ↑ Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.