Дүнген Хандығы

Дүнген Хандығы – Шығыс Түркістандағы мұсылман халықтарының (дүнген, ұйғыр, қазақ, т.б.) 1864 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі Цин өкіметі билігін құлатқаннан кейін пайда болған мемлекет. Астанасы Үрімжі қаласы болған. Дүнген Хандығының құрамына Манас, Гучен, т.б. қалалар мен, негізінен, дүнген халқы қоныстанған Солтүстік Тянь-Шань маңындағы аймақтар енді. Мемлекетті Лотай хан биледі. Қалаларды яншайлар басқарды. Хандықта тұрақты әскер болмады. Әр қаланың өз жасағы болғандықтан, әрбір ересек адам жасақ мүшесі саналды. Зерттеушілер дүнген қалаларында өзін-өзі билеу құқығы кең тарағандықтан, Дүнген Хандығын дүнген қалаларының одағы деп те атайды. Шыңжаңдағы басқа әкімш. иеліктердің ішіндегі ең күштісі болған Дүнген Хандығы 1867 жылға дейін шекарасын едәуір кеңейтті. 1864 — 66 жылдары Қашқариядағы (Шыңжаңның оңтүстік бөлігі) тұрақсыз саяси жағдайдың әсерінен Оңтүстік Тянь-Шань маңындағы Турфан мен Тоқсун (негізгі халқы ұйғырлар) және олардың батысындағы Қарашарға дейінгі қалалар Дүнген Хандығының билігіне көшті. 1866 жылы дүнгендер Тарбағатай өлкесіндегі Цин өкіметі өкілдерін ығыстырып (бұл жорықтарға қазақтар да белсене қатысты), онда бір жылдан аса уақыт билік жүргізді. Осы жылы шығыс бағыттағы Хами қаласын алды. Көршілес Іле өлкесіндегі жергілікті ұйғыр-тараншылармен өкімет билігіне таласқан дүнгендерге көмек көрсету үшін Дүнген Хандығы бірнеше рет отряд жіберген. Кейіннен тараншылар үстемдік алып, мұнда Тараншы сұлтандығы құрылды (1867 — 71). 1867 жылға қарай күрт өзгерген жалпы саяси жағдай Дүнген Хандығына кері әсер етті. Цин өкіметі Шыңжаңда және оған көршілес Шэньси, Ганьсу провинцияларындағы бұрынғы билігін қайта орнатуға ұмтылып, Шыңжаңның солтүстік-батыс аудандарына бақылау орнатты. 1867 жылы Шэньси провинциясындағы көтерілісті басты. Екінші жағынан, 1867 жылы бүкіл Қашқарияда өкімет билігін (Дүнген Хандығына қарасты жерлерден басқа) қолына алып, Жетішаҝар мемлекетін (ірі қалалардың саны бойынша) құрған Якупбек (Жақыпбек) Дүнген Хандығына ықпал жасады. 1868 жылы Дүнген Хандығы Якупбектің иеліктеріне шабуыл жасады. Екі арада болған соғыстар барысында 1869 жылы Дүнген Хандығы Тянь-Шаньның оңт-ндегі иеліктерінен де айырылды. 1870 жылы жазда Турфан алқабын басып алған Якупбек көп ұзамай Үрімжіге шабуыл жасады. Осы жылдың аяғында Дүнген Хандығы дербес мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. 1871 жылы жазда Ресей Тараншы сұлтандығын басып алып, біраз уақыт өз қолында ұстап тұрған тұста Солт. Тянь-Шаньдағы дүнген қалаларының басшылары Ресейдің қол астына көшуге тырысты. Бірақ одан нәтиже шықпады. Цин өкіметі 1873 жылдың соңында Ганьсу провинциясындағы көтерілістерді талқандады. Дүнген көтерілісшілері жазалаушы отрядтармен қарсыласа отырып, 1874 жылы Солтүстік Тянь-Шань маңына шегінді. 1876 жылы шілдеде Цин өкіметінің жазалаушылары Гучен мен Фукан, тамызда Гумади, Үрімжі қалаларын басып алып, 28 қазанда Манас қаласын бағындырды. Цин өкіметі кейін бүкіл Солтүстік Шыңжаңды (Іле өлкесінен басқа) қайтадан өз қол астына алған соң Дүнген Хандығы біржола жойылды.