Шығыс Қазақстан облысындағы археологиялық ескерткіштер

Сартымбет

Сартымбет. Айыртау маңындағы Сартымбет ауылының жанындағы Монастрь таулары деп жаңсақ атап жүрген ескерткіш жер қойнауынан шыққан тастың тектоникалық

қозғалыстың ықпалынан екі блокқа бөлініп, эрозиялық үрдістерге ұшырап, айтарлықтай бүлінген және кеңіген жырығынан тұрады. Ескерткіш Өскемен қаласынан оңтүстікке қарай,

Алматыға баратын тас жолдың бойында, одан 50 шақырым қашықтыққа Ұлан ауданына қарасты жерде орналасқан. Кіре берісі шығысқа қараған, оған қарама-қарсы қарама

қабырғада қол ұстасқан адамдардың бейнесі минералды бояу- қынамен салынған. Адамдардың тұлғасы екі кейіпте: бірі-қысқа біркелкі қолдарын төмен түсіріп аяқтарын талтайтып

тұрған бастары болымсыз байқалатын адам кескіндер, ал екіншілері-геометриялық тік сызықтар арқылы бөлінген тікбұрышты құрайды. Қолдары қалдық (рудимент) ретінде

көрсетілген, көбінің аяқтары көрсетілмеген. Үңгір тектес кеңістік стационарлы баспана, не болмаса культтік жоралар жасау үшін ғибадатхана ретінде қолданылған. Үңгірдің

табанында мәдени қабаттың болуы әбден мүмкін. Антропоморфты фигуралардың негізгілері тік сызықтың төменгі жағынан екі аяқ шығарылып, ал жоғарғы жағынан екі қысқа қол

шығару арқылы бейнеленген. Ішкі жағынан тік сызықтармен екіге бөлінген негізі тікбұрыш антропоморфты фигуралардың екінші категорияларының аяқ, қол бастары болымсыз

байқалынады. Олар кейде қол ұстасып дөңгеленген адамдардың кейпін көрсетеді. Адам бейнелерінің үшінші категориясы екінші суреттердегі сияқты екіге тік сызықпен бөлінген

ромб сияқты денелерімен, ал қол-аяқтарының сызылуы екінші топтағы адамдар кескіндеріне ұқсас етіп бейнеленген. Осындай стилистикалық сипаттағы және әртүрлі көп

фигуралы композициядағы антропоморфты суреттер Оралда, Орталық Азия мен Байқал жағалауында кездеседі. 19 ғасырдың өзінде-ақ осындай сюжеттер Ертістің жоғарғы

ағысындағы Бұхтырмадан анықталған болатын. Осындай адам кескіндері Павлодар облысындағы Жасыбай көлінде де бар. Олардың семантикасы күрделі, көп адамдар

қатысқан ғұрыптық іс-әрекетті көрсетеді. Кейбір астроархеологтардың тарапынан Сартымбет астрономиялық бақылау пункті ретінде танылып жүр, бірақ Шығыс-Батыс осінің бағыты

түйісу нүктелерімен сәйкеспейді, 5 градусқа қиғаш, яғни күн математикалық көкжиек деңгейінде емес, одан әлдеқайда жоғары- Жалғызтас тауының құлдиына қарай батады.

Математикалық есептердің негізгі аргументтері ретінде көрсетіп жүргендері- шағын үңгірден опырылып түскен сынықтың бетіндегі ақ дақтар. Олардың ежелгі қызыл қынамен

салынған қабырға суреттерімен байланысы жоқ және бетіндегі тотықтың болмауына қарағанда таяуда түсірілген сияқты. Бұл нысандар және тағы бірнеше шұңқырлар, олардың қате

пікірінше астономиялық маңызды күндердің негізгі бағытын дәл анықтап, алдын-ала болжау үшін пайдаланылған. Сартымбет жар қабағының шығысқа қарсы тік қабырғасында қызыл

қанамен бір-бірімен қол ұстасқан оншақты адамның 4 немесе 5 қатары бейнеленген. Сан жағынан “қол ұстасқандардың” өзіндік сипаты бар. Әзірше сақталуы нашар болғандықтан

адамдардың санын дәл мүмкін емес, бірақ қатысушылар екі типте: біреулері тікбұрыш типтес денелерінен қысқа аяқтар мен қалдық қолдар шығарылып бейнеленілсе, екіншілері

дәстүрлі түрде бастары көрсетілмей қол-аяқтары үшбұрыш құрай төмен қарай бейнеленген. Әрине бұлай бейнелену кездейсоқтық емес, мүмкін социум тіршілігіндегі маңызды

жағдайға байланысты орындалатын ғұрыптық би кезіндегі жұптық қарама-қарсылықтың сипатын көрсетеді. Сондықтан Cартымбет бояулы суреттерінде анықталған жағдайлардың

(жыл басы, табиғат немесе социум тіршілігінің циклы, дүниеге келу мен өлу) ұласпалылығын жоққа шығармаймыз, бірақ оларды көне адамдар аспанды бақылап жұлдыз

жолдарын есептеп отырған астрономиялық пункттермен байланыстырмайды. Суреттегі өзінің ерекше тұлғасымен көзге түсіп, қол ұстасқандардан оқшау тұрған адамның

сұлбасын сиқырлы іс-әрекеттерді басқарып тұрған негізгі бақсының символы ретінде тануға мүмкіндік береді. Б.П.Шишлоның пікірінше жартас бетіндегі осы типтес белгілі бір

қатысушылардың саны жағынан құрылған «қол ұстасқан персонаждар» қол ұстасқандардың мән-мағынасын (шаман атрибуттарындағы сияқты) түркі-моңғол этнографиялық

материалдарындағы би және сөз қағыстыру арқылы жүретін ғұрыптық жарыстардың негізінде анықтауға болады. Қазақстанмен шектесіп жатқан, Жасыл көлдегі ерте [[қола

дәуірі]]нің Алтай петроглифтері кешенінде де осыған жақын сюжеттер бар екенін зерттеп дәлелдеді.

Бөрітастаған

Бөрітастаған- жартасындағы бояулы суреттер туралы өткен 20 ғасыр басындағы әртүрлі өлкентану жазбаларында сан рет кездеседі. Оның маңында ғұрыптық тас

құрылыстардың, тұрақтардың, кремний еңбек құралдарының және өндіріс қалдықтары кездесіп жатады. Қола дәуірінде жазық дала ортасындағы жалғыз граниттің шығар тұсы

тегістігіне қызыл қынамен салынған суреттер соңғы келушілердің жазуының кеселінен қатты бүлінген. Олардың арасынан жануарлардың бірнеше фигурасы мен адам бейнесін

байқауға болады. Қазақстан аумағындағы бедерлеу өнерінің кереметтей ескеркіштерінің қатарына, ерте кезден –ақ ғалымдардың қызығушылықтарын туғызғанын, 19 ғасырдың

соңы мен 20 ғасырдың басындағы Орыс Географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімі Семей бөлімшесінің жазбаларының есептері, жолжазбалары мен қысқаша ақпараттарының

әртүрлі басылымдарынан жарық көрген Бөрітастағанның қабырғасындағы жазба суреттері жатады. Сол замандағы Бөрітастағанның жазба-суреттері туралы өлкетанушылардың

бірнеше ақпараттары бар. Бірі- Бейсенбай Байболовтың , екіншісі- В.И.Каменскийдың ақпараттары.

Бейсенбай Байболов

Бейсенбай Байболов- Ертеде қырғыздар арасында аты танымал бір батыр кемпір өмір сүрген екен. Күндердің күнінде Тарбағатай тауының бөктерінде, ұршығын иіріп, бір отар

қойды бағып отырған кезінде малға қасқыр шауыпты. Сол сәтте малын қорғайын деп қолындағы ұршығын қасқырларға лақтырғанда, Тарбағатай тауынан (25-30 шақырым)

қашықтыққа орналасқан Боғас жазығына түседі де, тауға айналып кеткен. Қазақтар қасқырды «бөрі» деп атаған, демек «бөрі –тастаған» деген атау содан пайдам болған.

“Бөрітастаған” тауы ерекше көрініс береді: ол елді-мекені жоқ далада, айналасында бір де бір тау не бір дөң жоқ жазық жерде орналасқан; адамдарға төбесіне шығуы өте қиынға

түсетін биік жалаң жартас. Осы жартастың қасында халық әділ қазыларының аймақтық төтенше жиыны өтеді. Таудың тастарында жиынға қатысқан басшылардың аты-жөні

жазылған, және де еуропа нәсілді адам басының көне суреті бейнеленген.

В.И.Каменский

В.И.Каменский- “Бөрітастаған” туралы аңыздардың бірінде былай дейді, бір күні құдіретті патшайым Тарбағатай тауының бөктерінде саны жетпес табын- табын малын қорғап

отырып, Зайсанмен арадағы жазықтан қасқырларды көріп қалып, жартастан үлкен тасты жұлып алып бөрілерге лақтырған. Сол себептен жапанда жалғыз “бөріге тастаған тас”

тұр.

Қоңқай

Қоңқай- Ұлан ауданының Тарғын ауылы жанындағы биік төбенің басындағы жер қойнауынан шығып жатқан бедер тегістікті көк тастардың беттеріне қашау және контурлы

техника арқылы салынған көптеген таутекелердің бейнесін көруге болады. Суреттер бір заманда салынған және стильдік тұрғыдан сақ дәуіріне жатады. Солардың арасынан

тізесі бүгілген, денесі боялған тау ешкінің контурлы фигурасы ерекше көзге түседі. Көп бейнелі композицияның құрамына енген бірнеше антроморфты бейнелер бар.

Дереккөздертеп тізімі

1. Шығыс Қазақстан облысындағы археологиялық ескерткіштерінің тізбесі. Өскемен, 2006 жыл