Ұғу

Ұғу. Бүгінгі түсінігіміздегі сөз мағынасы — түсіну, санаға тоқу, жадында сақтау. «Дүние ойдан шығады, Өзімді-өзім ұмытып, Көңілім әнді ұғады» (Абай, Толық жинағы). Ертедегі түркі жазба ескерткіштері мәліметінде «уқ» сөзі түсіну, есінде сақтау мағынасында көрінеді. Бұл қазіргі қазақтар қолданып жүрген «ұқ» сөзімен мағыналас. Сондықтан оның алғашқы төркінін іздеп әуреленудің де қажеті жоқ сияқты. Алайда, қазіргі кездегі бірлі-жарым түркі тілдерінде өзгеше деректерге кез боламыз. Қырғыз тілінде «ук», «угуу» тұлғалы сөздер, хакастарда «ух» дыбыстық құрамдағы тұлға қазақ тіліндегі «есту, тыңдау» мағыналарын білдіруде қолданылады. Ой елегінен өткізе келгенде, соңғы — қырғыз, хакас тілдеріндегі «ұқ», «ұғу» сөздері үшін, «есту», «тыңдау» — тұңғыш, алғашқы мағына болар деп топшылаймыз. Өйткені, түсіну, жадында сақтаудың ең алғы шарты — тыңдау, есту. Естімеген, тыңдамаған дүниені еске сақтап, түсіну мүмкіншілігі болмайтыны бесенеден белгілі.

Ұғу — адамның білімді, іскерлікті, дағдыны меңгеріп дүниені тануы. Мысалы, мектепте оқушылардың оқу материалдарын әр түрлі дәрежеде ұғынуы олардың жас және қабілет ерекшеліктеріне байланысты. Ұғу адамның ақыл-ой әрекетін дамытады. Нәрсенің ерекшеліктерін, сипатын, қасиеттерін ұқпай тұрып, адамда ойлау процесі дамымайды. Ұғым болмыстағы нәрселер мен құбылыстардың жалпы, мәнді және белгі-қасиеттерін бейнелейтін ойлау формасы. Ұғу — заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғу дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады. Ұғыну — адамның білімді, іскерлікті, дағдыны меңгеру арқылы дүниені тануы.