Фонема: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Тарихын шолу
Жаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
Жаңа бетте: '''ФОНЕМА''' (грек. phфnma — дыбыс, дауыс) — сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіре алатын тіл дыбыст...
 
Өңдеу түйіні жоқ
1-жол: 1-жол:
'''Фонема''' ([[Грек тілі|грек]], рһопета дыбыс) — сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдін дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, ягни дыбыс типі.
'''ФОНЕМА''' (грек. phфnma — дыбыс, дауыс) — сөздің мағынасы мен тұлғасын түрлендіре алатын тіл дыбыстары. Тілдің мағыналық бірліктері болып табылатын морфемаларды құраушы сегментті элементтер ретінде олардың мағынасын, сол арқылы жалпы сөз мағынасын ажыратушы қызмет атқаратын тілдің дыбыстық құрылымының әрі қарай бөлінбейтін ең кішкентай бірлігі. Мыс., ат, ет, от, өт сөздеріндегі тіл ұшы тоғысыңқы, қатаң дауыссыз т дыбысы ат сөзінде езу емеурінімен жуан әуезбен, ет сөзінде езу емеурінімен жіңішке әуезбен, от сөзінде ерін емеурінімен жуан әуезбен, ал өт сөзінде ерін емеурінімен жіңішке әуезбен айтылады. Демек, мұндағы т дыбысы төрт түрлі сипатпен ерекшеленеді. Бұл сөздердің басындағы а, е, о, ө дауысты дыбыстары да төрт түрлі естіліп, төрт түрлі айтылады. Сонымен қатар бұл мысалдардағы дауысты дыбыстар, яғни а, е, о, ө жеке-жеке тілдік фонемалар, ал т, т, т, т дыбыстары жалғыз т фонемасының (санадағы дыбыстың) әр түрлі дыбыстық көріністері болып табылады. Әрбір Фонема өзіндік ерекше белгілерімен басқалардан ажыратылып тұрады. Тіл білімінде оны Фонеманың айырым белгілері деп атайды. Айырым белгілер теориясы бойынша тілдегі Фонемалар бір-бірімен жұптық қарама-қарсылық жүйесін құрайды. Мыс., шаш — сас сөздерінің айырым белгілері ш дауыссызы тіл ұшының күрек тіс қызыл иекке жайылыңқы жуысуы арқылы, ал с дауыссызы тіл ұшы-ның күрек тіс қызыл иекке жиылыңқы жуысуы арқылы жасалады. Фонеманың тағы бір белгісі — оның сөз ағымы кеңістігінде, синтагматикадағы (линейность) біртұтастығы, яғни бөлшектенбеуі. Мыс., от сөзіндегі басқы дауысты дыбыс у көмескі қосар дыбысы мен о басым дыбыстарының тіркесімен айтылады. Оны екі фонеманың тіркесі деуге болмайды, себебі бұлар сөз ағымында бөлшектенбейді. Олардың бөлшектенбейтінін буын жігі өтпейтінімен дәлелдеуге болады. уото сөзін у-от деп екі буынға жіктелмейді, бұл бір буынды сөз болғандықтан, сөздің басында жалаң /о/ фонемасының уо дыбыстық көрінісі берілген деуге саяды. Тілдің фонетика (дыбыстық) жүйесінің бірліктері — фонемаларсыз, басқа таңбалары — морфемалары, сөздері, сөз тіркестері мен сөйлемдері құрала алмайтынын ескерсек, фонеманың таңба түзуші фундаменттік бірлік екені айқындалады. Сонымен Фонема дегеніміз — құрылымдық жағынан бір белгілері басқа фонемаларға ұқсас, ал екіншілері оларды ерекшелеп тұратын уақыт кеңістігінде және сөз ағымы кеңістігінде де әрі қарай бөлшектеуге келмейтін тілдік абстракт бірлік. Тіл білімінде фонеманы дербес түрде фонология саласы зерттейді. Қазақ лингвистикасында Фонема ұғымының алғаш саралануы [[А.Байтұрсынұлы]] еңбегінен басталады. Ол қазіргі қазақ тілінде 9 дауысты (а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і), 19 (б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ш) дауыссыз (тіл дыбыстары) фонема бар деп жіктейді.
*Мысалы: казак тілінде сөздің бір дыбысынын түрленуі {мол — кол — сол — жол — бол — тол); біркатар дауыссыздардын жуан буында жуан, жіңішке буында жіңішке айтылуы (ыс — іс, ас— ее); бір дыбыстың артык келуі (он — тон, ал — бал) сөздерді мағына және форма жағынан бір-бірінен ерекшелеп тур. Фонемалы тілдерде Фонема саны эр түрлі болады.
*Мысалы, казак тілінде 9 жалаң дауысты Фонема, 25 дауысыз Фонема болса, орыс тілінде 6 дауысты, 35 дауыссыз Фонема бар.
Фонема варианты [[Орыс тілі|орыс]] вариант фонемы — кара Аллофон.
==Фонема вариациясы ==
Фонема вариациясы ([[Латын тілі|лат]]variatoөзгеру) [[Орыс тілі|орыс]] вариация фонемы — фонемалардын косымша варианттарынын (аллофондардың) жалпы атауы. Олар негізгі вариантка карама-карсы койылып каралады. Бул күбылыс орыс тіліне тән.
==Фонемалардын айырым белгілері ==
Фонемалардын айырым белгілері [[Орыс тілі|орыс]]. различительные признаки фонем — фонемаларды бір-бірінен ажырататын белгілер.
*Мысалы: т—ддыбыстарынын айырым белгілері — олардын бірінін ка/ан, екіншісінін уяң екендігі, с—з дыбыстарының айырым белгілері — бірінің шүғыл, екіншісінін ызың, а—ә дыбыстарының айырым белгілері — олардын жуан-жіңішке екендігіне байланысты.


==Жалғы тіл білімінде фонемалардын дифференциалдык ==
==Сілтемелер==
Жалғы тіл білімінде фонемалардын дифференциалдык ([[Латын тілі|лат]]differensажырату) белгілері деп аталады. [[К. Айырым]] белгілер.
[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]] 9 том
==Фонемалардын жұптас жіктері ==
Фонемалардын жұптас жіктері ([[Латын тілі|лат]]binariusжүп) [[Орыс тілі|орыс]] бинарная классификация фонем— дыбыстардын жуан-жінішке, ерінлік-езулік, ашык-кысан, катан-уян, үнді-үнсізт. б. жүпталып жіктелуі.
==Фонемалардын негізгі белгілері==
Фонемалардын негізгі белгілері [[Орыс тілі|орыс]] основные признаки фонт — фонемалардын варианттарына ортак, фонетикалык өзгерістерге ұшырамайтын негізгі белгілері.
*Мысалы: а фонемасынын негізгі белгілері: ашык, тіл арты, езулік екендігі.
Жалпы тіл білімінде Фонемалардын конститу- тив белгілері (лат.constitutioорнату, аныктау) термині колданылады. К,. Фонемалардын, айырым белгілері.<ref> Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі — Алматы.

"Сөздік-Словарь", 2005. ISBN 9965-409-88-9</ref>

==Пайдаланған әдебиет==
<references/>

[[Санат: Тіл білімі]]
[[Санат: Ф]]

{{Stub}}
{{wikify}}
[[ru:Фонема]]
[[af:Foneem]]
[[an:Fonema]]
[[ar:فونيم]]
[[ast:Fonema]]
[[be:Фанема]]
[[be-x-old:Фанэма]]
[[bg:Фонема]]
[[bo:སྒྲ་ཚན།]]
[[br:Fonem]]
[[ca:Fonema]]
[[cs:Foném]]
[[cu:Фѡнима]]
[[cv:Фонема]]
[[da:Fonem]]
[[de:Phonem]]
[[dsb:Fonem]]
[[el:Φώνημα]]
[[en:Phoneme]]
[[eo:Fonemo]]
[[es:Fonema]]
[[et:Foneem]]
[[eu:Fonema]]
[[fa:واج]]
[[fi:Foneemi]]
[[fr:Phonème]]
[[ga:Fóinéim]]
[[gl:Fonema]]
[[gv:Myn-heean]]
[[he:פונמה]]
[[hi:स्वनिम]]
[[hif:Phoneme]]
[[hr:Fonem]]
[[hsb:Fonem]]
[[hu:Fonéma]]
[[hy:Հնչյուն (խոսքի միավոր)]]
[[id:Fonem]]
[[io:Fonemo]]
[[is:Hljóðan]]
[[it:Fonema]]
[[ja:音素]]
[[ko:낱소리]]
[[ku:Vac]]
[[la:Phonema]]
[[li:Foneem]]
[[lmo:Funema]]
[[lv:Fonēma]]
[[ml:സ്വനിമം]]
[[ms:Fonem]]
[[nl:Foneem]]
[[nn:Fonem]]
[[no:Fonem]]
[[nov:Foneme]]
[[oc:Fonèma]]
[[os:Фонемæ]]
[[pl:Fonem]]
[[pt:Fonema]]
[[ro:Fonem]]
[[sco:Phonemes]]
[[sh:Fonem]]
[[simple:Phoneme]]
[[sk:Fonéma]]
[[sl:Fonem]]
[[stq:Phonem]]
[[sv:Fonem]]
[[ta:ஒலியன்]]
[[tl:Ponema]]
[[tr:Fonem]]
[[uk:Фонема]]
[[ur:صوتیہ]]
[[vi:Âm vị]]
[[wa:Oyon (linwince)]]
[[war:Fonema]]
[[zh:音位]]
[[zh-min-nan:Im-sò͘]]

11:33, 2011 ж. шілденің 15 кезіндегі нұсқа

Фонема (грек, рһопета дыбыс) — сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдін дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, ягни дыбыс типі.

  • Мысалы: казак тілінде сөздің бір дыбысынын түрленуі {мол — кол — сол — жол — бол — тол); біркатар дауыссыздардын жуан буында жуан, жіңішке буында жіңішке айтылуы (ыс — іс, ас— ее); бір дыбыстың артык келуі (он — тон, ал — бал) сөздерді мағына және форма жағынан бір-бірінен ерекшелеп тур. Фонемалы тілдерде Фонема саны эр түрлі болады.
  • Мысалы, казак тілінде 9 жалаң дауысты Фонема, 25 дауысыз Фонема болса, орыс тілінде 6 дауысты, 35 дауыссыз Фонема бар.

Фонема варианты орыс вариант фонемы — кара Аллофон.

Фонема вариациясы

Фонема вариациясы (латvariatoөзгеру) орыс вариация фонемы — фонемалардын косымша варианттарынын (аллофондардың) жалпы атауы. Олар негізгі вариантка карама-карсы койылып каралады. Бул күбылыс орыс тіліне тән.

Фонемалардын айырым белгілері

Фонемалардын айырым белгілері орыс. различительные признаки фонем — фонемаларды бір-бірінен ажырататын белгілер.

  • Мысалы: т—ддыбыстарынын айырым белгілері — олардын бірінін ка/ан, екіншісінін уяң екендігі, с—з дыбыстарының айырым белгілері — бірінің шүғыл, екіншісінін ызың, а—ә дыбыстарының айырым белгілері — олардын жуан-жіңішке екендігіне байланысты.

Жалғы тіл білімінде фонемалардын дифференциалдык

Жалғы тіл білімінде фонемалардын дифференциалдык (латdifferensажырату) белгілері деп аталады. К. Айырым белгілер.

Фонемалардын жұптас жіктері

Фонемалардын жұптас жіктері (латbinariusжүп) орыс бинарная классификация фонем— дыбыстардын жуан-жінішке, ерінлік-езулік, ашык-кысан, катан-уян, үнді-үнсізт. б. жүпталып жіктелуі.

Фонемалардын негізгі белгілері

Фонемалардын негізгі белгілері орыс основные признаки фонт — фонемалардын варианттарына ортак, фонетикалык өзгерістерге ұшырамайтын негізгі белгілері.

  • Мысалы: а фонемасынын негізгі белгілері: ашык, тіл арты, езулік екендігі.

Жалпы тіл білімінде Фонемалардын конститу- тив белгілері (лат.constitutioорнату, аныктау) термині колданылады. К,. Фонемалардын, айырым белгілері.[1]

Пайдаланған әдебиет

  1. ↑ Тіл білімі терминдерінін түсіндірме сөздігі — Алматы. "Сөздік-Словарь", 2005. ISBN 9965-409-88-9


Мақала бастамасы Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Фонема&oldid=338897» бетінен алынған