Тоғыз-құмалақ

Тоғызқұмалақ - қазақ ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі, ақыл-ой ойыны.

Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал кейбір мамандардың айтуынша, оның пайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы әбден мүмкін.

Тоғызқұмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең кең тараған ойын болатын. Өкінішке қарай, ол Кеңес Одағы кезінде біршама тоқырауға ұшырап, артынан тіпті насихатталмай-ақ қойды. Бірақ Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бері осынау ұлттық ойыны қайта жандану жолына түсті. Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс орталықтарында тоғызқұмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың бөлімшелері мен үйірмелері ашылған.

Осы жұмыстардың бәрі бір күнде іске аспаған. Оған талай жылдар кеткен. Бүгінде Қазақстанда осы жұмыстардың ұйытқысы болып отырған танымал бірнеше азаматтар бар. Солардың ішінде тоғызқұмалақ федерациясының вице-президенті Сардар Шәріпов пен “Таңғажайып тоғызқұмалақ” кітабының авторы, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ ғылыми орталығы директорының орынбасары Мақсат Шотаев деген азаматтардың есімін атауғ тұрарлық.

Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде тоғызқұмалақ жақсы насихатталып жатыр. Мәселен, Моңғолияда мектептерде тоғызқұмалақтан олимпиада өтеді екен. Қытайда, Қарақалпақстанда кітаптар, ғылыми еңбектер шығуда. Сондай-ақ, көршілес Алтайда, Қарашай-Черкесте, Сахада үйірмелер ашылып, Еуропаның бірнеше елдерінде тоғызқұмалақ ойналып жатыр деген дерек бар.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері тоғызқұмалақ жылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғызқұмалақ федерациясының ықпалы зор болып отыр. Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір-түкпірінде үйірмелер ашылып, тоғызқұмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді.

Қазір тоғызқұмалақты әлем қауымдастығы алдында ұлттық ойын ретінде заңдастыру үлкен мәселе болып отыр. Өйткені, бұл ұлттық ойынды заңдастырмаса, шетелдегілер оны қазақтікі деп санамайды. Бүгінде дүние жүзінде тоғызқұмалаққа ұқсас бірнеше ойын бар. Олардың дені – Африка мен Америкада. Бір айта кететіні, соңғы кездері жарыққа шыққан кітаптарда және Интернет сайттарында тоғызқұмалақ басқа ұлт өкілдерінің мұрасы ретінде насихатталуда. Мысалы, И.Зелинскаяның “Домино, нарды, косты” кітабында тоғызқұмалақ калах ойынына делінсе, Интернетте ол тіпті Қырғызстанда пайда болған қырғыздардың ойыны деп насихатталып жүр. Сонда қалай, тоғызқұмалақ калах секілді Египетте пайда болған ба? Әлде бұл қырғыздардың ойыны ма? Бұл жерде И.Зелинская қатты қателеседі. Өйткені, калах Египетте осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болса, осы тектес ойындарды зерттеген неміс ғалымдары тоғызқұмалақтың 4 мың жыл бұрын Қазақстан мен Қырғызстан аумағында тұрған тайпалардың ойыны болғанын айтады. Рас, қырғыздарда тоғызқұмалаққа ұқсас тогузкоргоол деген ойын бар. Бірақ, соған қарап тоғызқұмалақты тогузкоргоол деп айтуға бола ма?! Жалпы, тоғызқұмалақ зияткерлік ойынға жатады. Ал зияткерлік ойындар дегеніміз – адамның ойлау қабілетін, ой-өрісін дамытатын спорт түрі. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, оның тағылымдық, тәрбиелік, танымдық құндылықтары көп, оның үстіне зияткерлік ойындардың терапиялық сипаты да зор екен. Сондықтан бүгінгі таңда дүние жүзінде зияткерлік ойындарды дамыту, өркендету маңызды шаралардың бірі болып саналады.

Қазір әлемде тоғызқұмалаққа ұқсас мысырлық калах, Шри-Ланкада олинда, калиа, қырғыздарда тогузкоргоол, африкалықтарда манкала, габата, абапа, нам-нам, бао, тамподуо, омвесо, маработ, америкалықтарда аджи-бото, варри роунд және роунд, азиялықтарда сунгка, паллангули, гонгкак сынды ойындар бар. Айта кетерлігі, бұлардың барлығы адамның бойында сабырлылықты, төзімділікті, ойшылдық, есептегіштік пен үнемшілдік қасиеттерді қалыптастырады. Соған байланысты болу керек, қазір бұл ойындарды барлығы өз елдерінде тиісті деңгейде дамытып келеді. Мәселен, Африкадағы Уганда елінің омвесо деген ұлттық ойыны бар. Оның тоғызқұмалақтан ерекшелігі отау саны көп (32 отау) те бірақ құмалақ саны аз (64 құмалақ). Осы ойынды угандалықтар әлемдік интеллектуалдық ойындардың қатарына кіргізіп, одан жыл сайын біресе Америкада, біресе Англияда олимпиадалар өткізеді екен. Немесе Шри-Ланканың манкала типіндегі жеті отаулық олинда калия ойын түрін алайық. Белгілі тоғызқұмалақ маманы Мақсат Шотаевтың айтуынша, қазір бұл ойын, Интернет арқылы жедел дамып келе жатыр. Ал Шри-Ланкаға жолыңыз түссе, ертесіне осы ойынды үйреніп алады екенсіз. Өйткені, ондағы қонақ үйлердің бәрінде орындық жанында осы ойынның үлкен картасы қойылады екен.