Түркі бітік

Басқа мағыналар үшін Көне түркі жазуы деген бетті қараңыз.

Бітік (көне түркі тілінде бітіг - жазу) — орта ғасырлар кезеңінде түркі тектес халықтарды билеген хандардың өзге мемлекет басшыларына жолдаған хаттары; мемлекеттік ресми актілердің бір түрі.

Нұсқаулық-жосындық әдісте түзілетін хан жарлықтарынан ерекшелігі- Бітіктер тек екі ел, көрші мемлекеттер арасында әр түрлі байланыс орнату, сауда-саттық ісін, жер дауын, елші жіберу мәселелерін, т.б. дипломатиялық жолмен шешу ниетін ғана баяндайды. Еуропаның ғалымдары хан жарлықтарын да, Бітіктерді де "грамота" деп жинақтай атаған. И. Халфин, С. Вахидов, Х. Файзханов, Ш. Мұхаммедьяров, ғалымдар Бітіктердің мазмұндық сипатына, стилдік, лексикалық және орфографиялық ерекшеліктеріне айрықша мән бере отырып, "хан жарлығы", "сүргелі (тархан) жарлығы", "бітіктер" деп жанрлық түрге бөледі. Олардың, әсіресе, Алтын Орда, Қырым хандықтары тұсында түркі тілінде жазылғандарының кейбіреуінің түпнұсқасы Санкт-Петербург мемлекеттік ун-тінде, Мәскеудегі Көне актілердің мемлекеттік орталық архивінде (ЦГАДА), Қазан қаласының мемлекеттік мұражайында, Симферополь қаласының архивінде, Украина FA кітапханасында сақталған.

Олар, негізінен, ежелгі Қытайда, Орталық Азия елдерінде, Мысырда өндірілген қалың қағазға түсірілген. Мыс., Ұлық Мұхаммедтің, Махмұд (1466) және Ахмед (1477), т.б. хандардың Бітіктері Орталық Азияда тұт (жібек) қалдықтарынан қорытылған тегіс те тығыз қағазға алтын ұнтағы араластырылған қара сиямен жазылған. Мәтінді хаттау, жиектерін өрнектеп безендіру үшін пайдаланған түрлі түсті сиялардың сапалары да өте жоғары: су тиген кезде ерімейді, жайылып кетпейді. Әсіресе, ресми-іс қағаздарын жүргізу мәдениетіне хан сарайындағылардың ерекше мән беріп, арнайы тәртіп белгілегені байқалады.

Құжат мәтінін қағаз бетіне түсіру үшін каллиграфиялық жазудың, негізінен, Дешті Қыпшақ заманында кеңінен таралған сүліс, диуани нақыштарын пайдаланған. Өйткені, бұл жазу өркениетті ел дәулетінің, салтанатыллықтың рәзімі ретінде бағаланған әрі тәжірибелі шебер, таңдаулы бітікшінің (қатиб) ғана қолынан келетін өнер саналған. Құжаттың сауатты жазылуына тікелей жауап беретін болғандықтан, мәтіннің соңында хат жолдаушы әміршіден кейін бітікшінің (хатшының) аты-жөні көрсетіледі. Мыс., 1485 ж. Меңді Герей ханның Ибрагимге жолдаған сүргелі хаты "Өтініш білдіруші Мұхаммед бек, жазған мен - бас бітікші Мұртаза бақсы" деп аяқталған. Сарайдағы бек, мырзалар дайын хаттың мазмұнын тексеріп шыққаннан кейін ғана таңбаларын басқан. Одан соң уәзір оқып, дұрыстығына көз жеткізіп барып, кейін ханның құзырына ұсынған. Ол мөрін, яки, әр түрлі сөздер бедерленген алтын тамғасын басып, бекіткеннен кейін ғана ресми заңды құжат ретінде тіркелген. Сонымен қатар құжат мәтінін бастау, азат жолдан жалғастыру, ашық жиек қалдыра жазу, хат жолданатын адамдардың лауазым-дәрежесіне қарай әр түрлі пішімдегі, мәтіндегі мөрлерді басу реті де қатаң сақталған. Белгілі зерттеуші А.С. Демин түркі тектес халықтарды билеуші хандар мен әміршілердің осы үрдісі кейін орыстардың мемлекеттік құжаттарды жазу ісіне үлгі-өнеге болды деп тұжырымдайды.

Әдебиеттер

Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Санкт-Петербург, 1911, том. IV, часть, 2, С. 1775-1778.
Марғұлан Ә.Х. Қазақ жазуының тарихы // «Жұлдыз» журналы, Алматы, 1984. № 8, 203-205 б.
Марғұлан Ә.Х. Найман, Керей, Оңгiттердiң жазулары // «Жұлдыз» журналы, Алматы , 1991. 70-76 б.
Базылхан Б. Эртний түрэг бичээсний хэлний үгийн бүтэц (Көне түрік жазба тілінің сөз құрылысы) Улаанбаатар, 1984. 57 б.

Сыртқы сілтемелер