Қызыл Ту ордені

Қызыл Ту ордені
Шынайы атауы	орыс. Орден Крaсного Знамени
Мемлекет	КСРО
Түрі	орден
үшін марапатталады	Социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлігі, жанқиярлығы мен батылдығы
Жағдайы	берілмейді
Негізделді	16 қыркүйек 1918
Алғашқы иегері	30 қыркүйек 1918
Соңғы иегері	24 желтоқсан 1991
Барынша ұсынылған	581 300
Жоғары марапаты	Қазан төңкерісі ордені
Төменгі марапаты	I дәрежелі Суворов ордені
Order of the Red Banner (Soviet Union) Ортаққорда

Қызыл Ту ордені (орыс. Орден Крaсного Знамени) – КСРО жоғарғы ордендерінің бірі. Бірінші кеңестік орден. Ол социалистік Отанды қорғауда көрсеткен ерекше ерлікті, жанқиярлық пен батылдықты марапаттау үшін құрылған. Қызыл Ту орденімен әскери бөлімдер, әскери кемелер, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар да марапатталды.

1930 жылы Ленин ордені бекітілгенге дейін Қызыл Ту ордені Кеңес Одағының ең жоғарғы ордені болды.

Орден 1918 жылы 16 қыркүйекте Азамат соғысы кезінде БОАК қаулысымен бекітілген РКФСР Қызыл Ту орденінің белгісіне негізделді. Бастапқы атауы — «Қызыл Ту» ордені. Азамат соғысы кезінде басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер құрылды. 1924 жылы 1 тамызда Бүкілодақтық «Қызыл Ту» ордені бекітілді, оның сыртқы айырмашылығы алқагүлдің төменгі жағындағы таспада «РКФСР» орнына «КСРО» деген жазуы болды. Кеңестік республикалардың 1918-1924 жылдары марапатталған барлық ордендері бүкілодақтық орденге теңестірілді. Орденнің мәртебесі КСРО ОАК төралқасының 1932 жылғы 11 қаңтардағы қаулысымен бекітілді (1943 жылғы 19 маусымда және 1947 жылғы 16 желтоқсанда бұл қаулыға КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының жарлықтарымен өзгертулер мен толықтырулар енгізілді). Орден мәртебесінің соңғы редакциясы КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1980 жылғы 28 наурыздағы жарлығымен бекітілген.

Қызыл Ту орденімен марапатталған әскери бөлімдер Қызыл Ту деп аталды. Азаматтық мекемелер мен ұйымдардың атауларында «Қызыл Ту» ордені деген жазу жазылған^[1]. АӘФКЕҚ азаматтық ұйымға жатты. Алайда, Баранов атындағы Азаматтық әуе флотының Батайск бірінші Қызыл Ту орденді мектебі мен Ленин комсомолы атындағы Рига Қызыл Ту орденді азаматтық авиация инженерлері институтының атауларында «Қызыл Ту» деген сөз болған.

Орден тарихы

1917 жылғы 17 (30) желтоқсандағы барлық әскери қызметкерлердің құқықтарын теңестіру туралы жарлықпен Ресей империясының барлық ордендері мен басқа да айырым белгілері жойылды^[2]. Ордендердің орнына жеке сағаттар, темекі қораптары, қылыштар, тапаншалар, револьверлер және т.б. берілді. Алғашқы ресми кеңестік мемлекеттік марапат РКФСР Әскери және теңіз істері халық комиссариаты алқасының мүшесі Н. И. Подвойскийдің бастамасымен 1918 жылы 3 тамызда енгізілген «Құрметті революциялық Қызыл Ту» болды. Марапат ЖШҚӘ ерекше көзге түскен бөлімшелеріне берілетін ту болды.

1918 жылы 13 тамызда Н. И. Подвойский телеграммда Я. М. Свердловқа Қызыл Әскерге жеке айырым белгілерді жасауды ұсынды. 1918 жылы 2 қыркүйекте БОАК мәжілісінде Я. М.Свердловтың бастамасымен жеке марапат белгілерінің жобасын әзірлейтін комиссия құрып, оны А. С. Енукидзе басқаратын болды. Комиссия екі нұсқаны ұсынды: «Қызыл Ту» ордені және «Қызыл Қалампыр» ордені. 1918 жылы 14 қыркүйекте комиссияның ұсыныстары БОАК отырысында қаралып, онда «Қызыл Ту» деп аталатын нұсқа таңдалды. 1918 жылы 16 қыркүйекте «Айрықша белгілер туралы» жарлыққа қол қойылып, онда «Қызыл Ту» ордені түпкілікті қабылданды.

Орден жобасының нобайын жасау суретші В. И. Денисовке тапсырылды, алайда оның дертіне байланысты Қызыл Ту орденінің сызбасын жасау бойынша іс жүзінде барлық жұмысты оның ұлы Владимир (ол да суретші) атқаруға тура келді. Бір айдан аз уақыт ішінде В. В. Денисов жаңа орден белгісі суреттерінің алты нұсқасын дайындады. Олардың бірін БОАК Комиссиясы жауынгерлік айырым белгілердің мәнін дәл көрсетеді деп таныды. Онда мыналар бейнеленген: жазылып қойылған Қызыл Ту, бесбұрышты қызыл жұлдыз, соқа түрені, балға, ұштық, айқастырылған орақ пен балға, емен жапырақтарынан жасалған шір болды. Қызыл туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылды. Орденнің төменгі жағында қызыл таспада «Р. К. Ф. С. Р.» әріптері орналасты. 1918 жылы 4 қазанда «Қызыл Ту» ордені суретінің бұл нұсқасын марапаттау комитеті мүшелерінің пікірлері негізінде автор жасаған аздаған түзетулерімен БОАК төралқасы бекітті.

Жауынгерлік Қызыл Ту ордені деп те аталды^[3].

Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау тағанында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы жарғымен бекітілді^[4].

Орден мәртебесі

1918 жылы 16 қыркүйекте Қызыл Ту орденінің алғашқы жарғысы қабылданды. Онда былай делінген:

Айрықшалау белгісі тікелей жауынгерлік іс-қимыл кезінде ерекше ерлік пен батылдық көрсеткен РКФСР барлық азаматтарына беріледі.

Айрықшалау белгісі – үшбұрыш түрінде жазылып қойылған, оралған немесе қысқартылған Қызыл Тудың суреті бар Қызыл Ту ордені белгіленеді.

Қызыл Ту орденімен бірге РКФСР азаматтарына арнайы куәлік беріледі, оның мәтіні мынадай болуы керек: «Жұмысшылар, шаруалар, казактар және Қызыл Әскер депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті азаматтың (осындай) жауға қарсы айқасып (осындайда және мынадай жағдайларда), социалистік Отаны алдында борышын өтегені үшін оған Қызыл Ту ордені белгісі - Дүниежүзілік социалистік Революцияның нышаны құрметпен беріледі. Қызыл Ту ордені белгісін азамат (осындай) кеудесінде тағуға құқылы.

Бекіту және марапаттау құқығы Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетіне ғана тиесілі.

Марапаттарды тапсыру құқығын Қызыл Әскердегі, Флоттағы және ерікті жасақтардағы жекелеген бөлімдерінің барлық қолбасшылары мен комиссарлары пайдаланады».

Марапаттың берілген ерліктері туралы егжей-тегжейлердің жоқтығы бұл кеңестік жалғыз орден болғанымен түсіндіріледі. Бұл туралы марапатталғандарға берілген «Қызыл Ту ордені дегеніміз не және оны кім тағады?» деген арнайы парақшада да айтылды:

«Қызыл Ту ордені — Жұмысшылар, Шаруалар, Қызыл Әскер және Казак депутаттары Кеңестерінің Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті революция жауынгеріне ерлігі, революция мен жұмысшы-шаруа үкіметіне шексіз берілгені үшін беретін жалғыз марапат».

1944-1956 жылдар аралығында жаңа заң күшінде болды, оған сәйкес бұл орден ЖШҚӘ (Кеңес Армиясы) мансаптық әскери қызметкерлеріне қызмет өтілі үшін: 20 және 30 жыл еңбек өтілі үшін берілді.

Орденді кию тәртібі мен тәсілі

Қызыл Ту ордені Ленин ордені мен Қазан Төңкерісі орденінен кейін (егер бар болса) кеуденің сол жағына тағылды. Ол сұққышпен немесе салпыншақпен бекітіледі.

Иегерлері

Алғашқы иегерлері

Қызыл Ту орденінің алғашқы иегері болып азамат соғысының батыры Василий Блюхер болды. БОАК 1918 жылғы 28 қыркүйектегі марапат парақшасында былай делінген:

Бұрынғы Сормово жұмысшысы, Челябі революциялық комитетінің төрағасы болған ол, өзінің қарамағындағы бірнеше әр түрлі қызыл әскер мен партизан жасақтарын біріктіріп, ақ гвардияшылармен кескілескен шайқастарды Орал бойымен бір жарым мың шақырымға аңызға айналған марш жасады.

Екінші болып — Қазан қаласын алу кезінде ерекше көзге түскен БОАК 1-социалистік жұмысшы-шаруа жасағының командирі Василий Панюшкинге берілді.
Нөмірі 3 орденімен Филипп Миронов (партиялық бүркеншік аты — Кузьмич) марапатталды.
Төртінші орден 1919 жылы 10 наурызда Ян Фабрициусқа берілді.
Бесінші орден 1-атты әскердің эскадрилья командирі Сергей Иванович Антоновқа берілді. Орден Ростов облысы, Каменск-Шахтинск қаласындағы Каменск өлкетану мұражайында сақтаулы.

Қызыл Ту орденімен марапатталған алғашқы адамдардың бірі Нестор Махно екені бірнеше рет жарияланса да, оның марапатын растайтын ресми құжаттар жоқ. Алғашқы екі мәрте иегерлерінің бірі Гая Дмитриевич Гай, марапаттау туралы құжаттар бар.

1928 жылы 23 ақпанда «Пролетариаттың сансыз жауларына қарсы қаһармандық күресі тарихына даңқты беттер жазған жұмысшы-шаруа Қызыл Әскерінің он жылдығына орай...» КСРО ОАК Азамат соғысы кезінде ерекше ерлік көрсеткендердің ерен қызметін мойындау қажет деп шешті. Осы жарлық бойынша алғаш рет орденмен барлығы 32 әйел марапатталды.

Орденмен бірнеше рет марапатталғандар

Қызыл Ту ордені мемлекеттегі жалғыз орден болды, ал азамат соғысы жалғасып жатты. Сондықтан, 1920 жылы 19 мамырда БОАК бұл орденімен тағы да (содан кейін бірнеше рет) марапаттау туралы шешім қабылдады.

Орденді алғаш алғандардың көпшілігі бірнеше рет марапатталған. Осылайша, Василий Блюхер бұл марапатпен бес рет, Ян Фабрициус төрт рет иеленді, ал Семен Будённый қызмет еткен жылдары алты рет орденмен марапатталған.

Азамат соғысындағы ерліктері үшін барлығы 285 адам орденді екі рет алса, үш рет — 31 адам, төрт рет — 4 адам орден алды. Блюхер мен Фабрициустан басқа төрт орденді қызыл қолбасшылар С. С. Востецов пен И. Ф. Федько алды.

Бұл орденмен 1944 жылдан 1958 жылға дейінгі аралықта еңбек өтілі үшін орденді иеленгендердің өте көп бөлігі бірнеше рет марапатталды. Көпшілігі оны екі рет: алдымен 20, содан кейін 30 жыл мінсіз қызметі үшін алды. Дәл осындай жолмен, мысалы, Иосиф Сталин өзінің үшінші Қызыл Ту орденін алды.

1944 жылы 3 қарашада Кеңес Одағының Маршалдары К. Е. Ворошилов пен Буденный Қызыл Ту орденінің бес рет иегері атанды, бірақ бұл шектеу болмады.

Орденмен алты рет 61 адам, бес рет — 350-ден астам адам марапатталды.

Жетінші Қызыл Ту орденімен 1967 жылы 31 қазанда авиация генерал-лейтенанты М. И. Бурцев марапатталды. Сондай-ақ жеті орденмен авиацияның маршалдары И. Н. Кожедуб пен И. И. Пстыго, генерал-полковник П. И. Зырянов, авиация генерал-полковнигі Горелов С. Д., танк әскерлерінің генерал-полковнигі К. Г. Кожанов, генерал-лейтенант М. А. Еншин, авиация генерал-лейтенанттары В. Ф. Голубев пен Б. Д. Мелехин, генерал-майорлар Н. П. Петров және Б. Я. Черепанов, авиация генерал-майоры П. Ф. Заварухин.

Әуе маршалы, Кеңес Одағының Батыры Иван Иванович Пстыгоның Қызыл Ту орденімен рекордтық саны — сегіз рет марапатталғаны жиі айтылады. Дегенімен де, ол сегізінші Қызыл Ту орденін КСРО ыдырағаннан кейін Сажи Умалатованың қолынан алды.

Ауған соғысы кезінде (1979-1989) бұл орденмен екі рет 14 адам ғана марапатталды.

Орденнің сипаттамасы

Орденнің ортасында ақ эмальмен қапталған дөңгелек белгі орналасқан, онда алтын алқагүлмен жиектелген алтын балға мен орақ бейнеленген. Дөңгелек белгінің астында төңкерілген қызыл жұлдыздың үш сәулесі бейнеленген, оның астында балға, соқа, ұштық айқышталып, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған қызыл ту бар. Орден сыртында алтын алқагүлмен шырмалған, оған «КСРО» деген жазуы бар қызыл таспа орналасқан. Қызыл Ту ордені күмістен жасалған. Орденнің биіктігі — 40 мм, ені — 36,3 мм. Алғашқы нұсқаларда Қызыл Ту ордені табақшаға қойылған қызыл бантта тағылды. Кейінірек дөңгелек белгіге бесбұрышты таған қосылып, ортасында жалпақ ақ жолақ және жиектері қысқа ақ жолақтармен қызыл жібек қатқыл таспамен қапталған.

Қосымша деректер

Қалқаншада «5» саны бар Қызыл Ту орденімен алғаш рет КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1944 жылғы 3 қарашадағы Жарлығына сәйкес марапатталды. «5» саны бар орденінің №1 белгісімен Кеңес Одағы маршалы К. Е. Ворошиловқа, ал №2 белгісімен — Кеңес Одағы маршалы С. М. Будённый марапатталды. Бұл марапаттар 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлықтан кейін болды, сондықтан «5» саны және одан жоғары саны бар штифті нұсқалары ешқашан болған емес.
Алты Қызыл Ту орденімен 61 адам марапатталды: Кеңес Одағының маршалдары Ворошилов, Буденный С. М. және Рокоссовский К. К., армия генералдары Гетман А. Л., Павловский И. Г., Радзиевский А. И., авиация маршалдары Борзов И. И. және Колдунов А. И., байланыс әскерлері маршалы Леонов А. И., авиация генерал-полковнигі Подгорный И. Д. және Шевелев П. Ф., генерал-майор Коротков А. М., авиация генерал-майорлары Слепенков Я. З. және Головачев П. Я. және т.б.
Жеті орденмен 12 адам, оның ішінде 9 ұшқыш, 2 танкшы және 1 шекарашы (10 генерал және 2 әуе маршалы) марапатталды. Оның бесеуі Кеңес Одағының Батыры.
Орден 2008 жылғы 23 ақпанда РФКП ОК төралқасының және Кеңес Одағы офицерлерінің Орталық Кеңесінің қаулыларымен бекітілген «Кеңестік Қарулы Күштеріне 90 жыл» мерекелік медаліне негіз болды.

Одақтас республикалардың ордендері

Толық мақаласы: Кеңестік республикалар ордендерінің тізімі

РКФСР орденіне сырттай ұқсас бүкілодақтық орден енгізілгенге дейін одақтық республикаларда республикалық масштабтағы осындай атаулы ордендер болған:

Әзербайжан КСР «Қызыл Ту» ордені. 1920 жылы құрылды. Белгі РКФСР ұқсас орденін сырттай еске түсіреді (ортасында қызыл бесбұрышты жұлдыз, жоғарғы жағында қызыл тумен жартылай жабылған, оның астында - мылтық сүңгісі, балға және соқа). Алайда, қызыл жұлдызға қызыл жарты ай қосылып, ал туда «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран әзербайжан тілінде араб әріпімен ұқсас жазумен көшірілді. Бұл орденнің жобасын Әзербайжан КСР әскери және теңіз істері халық комиссары штабының жедел жұмылдыру бөліміндегі әскери топографиялық бөлімшенің басшысы И. П. Векилов әзірлеген. Орденнің белгілерін күмістен баку зергерлері М. Тевосов, А. Тейтельман және т.б. жасады. Бұл орденнің бірінші иегері М. Г. Ефремов болды. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
Грузин КСР «Қызыл Ту» ордені. 1921 жылы құрылған. Орденнің белгісі – үстінде грузин тілінде жазылған «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран жазылған қызыл ту тағылған қылыш қадалған дөңгелек қалқан. Тудың астында орақ пен балғасы бар қызыл бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Ортасында республиканың грузин тіліндегі қысқартылған атауы. Бұл орденмен барлығы 21 адам марапатталды.
Армян КСР «Қызыл Ту» ордені. 1921 жылы құрылған. Барлық жазулар армян тілінде жазылған. Арменияның ежелгі нышаны Арарат тауы жанып тұрған алаудың, қызыл тудың және қызыл жұлдыздың аясында бейнеленген. Бүкіл композиция масақтар мен лавр жапырақтарынан жасалған гүлдестелерімен қоршалған. Бұл орденнің бірінші иегері 11-армияның қолбасшысы, Дашнақ үкіметіне қарсы күреске және Арменияда Кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. И. Геккер болды. Бұл орденмен барлығы 182 адам марапатталды.
Хорезм ХКР «Қызыл Ту» ордені. Орденнің сопақ пішінді белгісі масақтардан жасалған гүлдестелерден қоршалған. Белгінің өрісінде айқастырылған қылыш пен қызыл ту бар. Айқастырылған жерде «Х. С. К. Р.» әріптері бар қызыл таспа орналасқан. Орденнің жоғарғы жағында қызыл бесбұрышты жұлдыз, туда және жұлдыздың ортасында республиканың Елтаңбасы бейнеленген. Бұл орденмен барлығы 74 адам марапатталды.

1924 жылы 1 тамызда КСРО-ның біртұтас әскери «Қызыл Ту» ордені құрылғаннан кейін одақтық республикалардың осыған ұқсас ордендері жойылды. Бірақ бұл ордендер жалпыодақтық үлгідегі белгілерге ауыстырылмады. Мұндай ордендермен марапатталған адамдар, егер одақтық республика орденімен марапатталғаны КСРО РӘК қаулысымен расталса және Одақтық республика орденімен марапатталған адам сол ерлігі үшін КСРО Қызыл Ту немесе оған толығымен теңестірілген РКФСР «Қызыл Ту» орденін алмаса ғана, КСРО Қызыл Ту орденімен марапатталғандарға берілген барлық құқықтар мен жеңілдіктерге ие болды.

Галереясы

Василий Блюхер
ЖШҚФ кемелеріне және олардың бөлімшелеріне арналған құрметті Революциялық әскери-теңіз туы, 1935 жыл
Орден мен кітапшасы
Орденнің соңғы үлгісі

РКФСР Қызыл Ту ордені, 1918 жыл
Әзербайжан КСР Қызыл Ту ордені
Армян КСР Қызыл Ту ордені
Грузин КСР Қызыл Ту ордені, 1923 жыл

КСРО маркаларындағы орден
КСРО пошта маркасы,
1933 жыл
КСРО пошта маркасы,
1946 жыл
КСРО пошта маркасы,
1952 жыл

Тағы қараңыз

«Еңбек Қызыл Туы» ордені

Дереккөздер

↑ Государственная публичная научно-техническая библиотека России. Орден Красного Знамени.(қолжетпейтін сілтеме)
↑ Декрет об уравнении всех военнослужащих в правах (ru) // Декреты советской власти: сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС; Ин-т истории АН СССР : [көптомдық басылым]. — Мәскеу: Политиздат, 1957—1997. — Т. 1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. С. Н. Валк и др. — б. 242—243. — ISBN 5-250-00390-7.(ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)
↑ Из представления Военного совета 3-1 армии в Реввоенсовет Республики и ВЦИК о награждении В. К. Блюхера орденом Боевого Красного Знамени 29 сентября 1918 г. // ЦГАСА, ф. 176, оп. 1, д. 9, л. 19, 20
↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года (ru) // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газет. — 1943. — № 23 (229). — б. 1—2.

[1] Государственная публичная научно-техническая библиотека России. Орден Красного Знамени.(қолжетпейтін сілтеме)

[2] Декрет об уравнении всех военнослужащих в правах (ru) // Декреты советской власти: сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС; Ин-т истории АН СССР : [көптомдық басылым]. — Мәскеу: Политиздат, 1957—1997. — Т. 1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. С. Н. Валк и др. — б. 242—243. — ISBN 5-250-00390-7.(ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)

[3] Из представления Военного совета 3-1 армии в Реввоенсовет Республики и ВЦИК о награждении В. К. Блюхера орденом Боевого Красного Знамени 29 сентября 1918 г. // ЦГАСА, ф. 176, оп. 1, д. 9, л. 19, 20

[4] Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года (ru) // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газет. — 1943. — № 23 (229). — б. 1—2.

[1]

[2]

[3]

[4]