Алай жалаңкөзі

Алай жалаңкөзі
Алай жалаңкөзі (Үлкен Алматы шатқалы)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Бауырымен жорғалаушылар Сабы: Қабыршақтылар Кіші сабы: Кесірткелер Тұқымдасы: Сцинктер Түрі: Алай жалаңкөзі

Алай жалаңкөзі (лат. Asymblepharus alaicus) – сцинктер (жылтыр) класы кесірткелер тұқымына жататын жалаңкөздің бір түрі.

Сипаты

Алдыңғы аяқтары

Артқы аяқтары мен құйрығы

Дене бітімі (үстіңгі жағынан көрініс)

Алай жалаңкөзінің жалаңкөздің басқа түрлерінен ерекшеліктері:

• ұзындығы: аталығы - 5,3 см, аналығы - 6,5 см;
• денесі мен басы жалпақ;
• аяқтары жуан;
• құйрығы қысқа;
• көздері қиыршық қабыршақтармен қоршалған, көздің үстінгі жағында 2 (кейде 3 немесе 1) ірі қабыршақ орналасқан;
• құлақ тесігі танауынан 3 еседей үлкен;
• шеке қабыршақтарының бірінші қатары 2 қалқаннан тұрады;
• арқа қабыршақтары бүйір қабыршақтарынан ірі;
• арқа жонында шеттері ақшыл және қара сызықшалы 3 қатар қоңыр түсті жолағы бар;
• жыныс мүшелері жетілген аталықтарының бауырлары көктемнен күзге дейін қызғылт реңді болады;
• арық, кішігірім ағындардан жүзіп өте алады.

Географиялық тіршілік аймағы

Алай жалаңкөзі Тянь-Шань тауында және оған іргелес жатқан Тәжікстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Қазақстан аумағындағы 3000-3500 м биіктіктегі тау беткейі жазықтарында тіршілік етеді. Қазақстанда Жетісу мен Іле Алатауларының солтүстік беткейлерінде кеңінен таралған.

Көбеюі

Алай жалаңкөзі жетілген ұрықтарын тірідей туатын кесірткелер тұқымы ішіндегі бірден бір түр (кесіртке жұмыртқалаған бойда баласының жұмыртқаны жарып шығуы "жұмыртқадан тірі туу" деп аталады). Қысқы ұйқыдан наурыз айының аяғында, сәуірдің басында шығады. Шағылысу мерзімі - мамыр-шілде айлары. Әр жұмыртқа жолында 1-3 ұрық жетіліп, ұзындығы 40 мм-дей болып, шілде айының екінші жартысында тірідей туылады (Қазақстанда маусым айының ортасы). Орталық Тянь-Шань аймағындағы жалаңкөздер өмірінің екінші жылында, аталығының денесінің ұзындығы 43 мм, аналағының ұзындығы 40 мм болғанда, ал Памир тауы мен Алай аңғарында (3000-3500 м биіктікте) - 2 жылдан кейін, дене ұзындығы 55 мм-ге жеткенде шағылысады.

Қорегі

Негізгі қорегі жәндіктер: қоңыздар (42-82% аралығы), құмысқалар (37-54% аралығы), қосқанаттылар (22%-ға дейін), қандалалар (25%-ға дейін), турақанаттылар (9-15% аралығы), көбелектер (20%-ға дейін), жартылай қатты қанаттылар (12-15% аралығы), жұлдызқұрттар (7-9% аралығы), аз мөлшерде өрмекшілер (6-20% аралығы), арагідік - ұсақ жұмсақденелілер.