Аманкелді Үдербайұлы Иманов бетінің кодын көру

{{Тұлға|Есімі=Аманкелді Иманов|Шынайы есімі=Аманкелді Үдербайұлы Иманов|Сурет=Амангелді Үдербайұлы Иманов.jpg|ені=177px|Туған күні=03.04.1873|Қайтыс болған күні=18.05.1919|Туған жері=Қайдауыл болысы, [[Торғай уезі]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=Батпаққара, Торғай жері|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Мансабы=батыр, атқыш, шабандоз, бас қолбасшы|Әкесі=Үдербай Иманұлы|Балалары=Рамазан Аманкелдіұлы Иманов, <br/>
Шарип Аманкелдіұлы Иманов|Commons=Amangeldy Imanov}}

'''Аманкелді Үдербайұлы Иманов''' ([[3 сәуір]] [[1873 жыл]] – [[18 мамыр]] [[1919 жыл]]) — қазақ халқының батыры. [[Қазақстан]]да 1916 жылы орын алған Ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. [[Торғай уезі]] Қайдауыл болысының 3-ауылында кедей шаруа отбасында туған. 1918 жылдан Компартия мүшесі.

7 жасында әкесі, одан 5 жыл кейін шешесі қайтыс болып, жастайынан жетім қалады. Ауқатты адамдарға жалға тұрып жүріп, еңбекші халықтың тартқан қайғы-қасіретін, ауыр тұрмысын көреді. Оның бойында самодержавиеге, қоғамда тереңдеп кеткен әлеуметтік теңсіздік пен езгіге деген өшпенділік осы кезден-ақ қалыптаса бастады. Байқоңыр көмір кенінде темір ұстасы болған жылдары орыс жұмысшыларымен араласып, таптық сана-сезімі оянады. 

1905 – 1907 жылдары орыстың 1-төңкерісінің азаттық идеясы ықпалымен шаруалардың байларға қарсы қарулы күресіне қатысады. Социал-демократтардың жергілікті жердегі [[Большевизм|большевиктер]] тобымен тығыз байланыс жасап, шаруалар бұқарасының ұлт-азаттық күресін басқарушы ретінде бүкіл Торғай даласына атағы жайылды. 1896-1908 жылдары патша өкіметі оны "сенімсіз" адам деп тауып, бірнеше рет түрмеге отырғызды.

== Өмірбаян ==
Аманкелді Иманов 1873 жылы Торғай уезі Қайдауыл болысының №3 (Терісбұтақ) ауылында дүниеге келген, қазіргі – Қостанай облысының Аманкелді ауданы. Аманкелді кедей қазақ отбасында дүниеге келген, ауыл молдасынан білім алған, Тасыбай мен Ташмағамбет ишандардың медресесіне оқуға түскен. 12 жасына дейін ауыл мектебінде, кейін төрт жыл медреседе оқыды, түрік, парсы, араб тілдерін үйренді. Ол [[Кенесары хан|Кенесары ханның]] үзеңгілес серігі, Иман батырдың ұрпағы. Мерген, шабандоз, жігерлі, еркіндікті жақсы көретін батыр 1905 – 1907 жылдардағы өкіметке қарсы көтерілістерге қатысып, қудалауға ұшырап, Торғай даласының шалғайдағы ауылдарына жасырынуына тура келді. 1910 жылы Аманкелдінің руы өмір сүрген Терісбұтақ ауылында оның бастамасы бойынша мектеп салынды.<ref>{{Cite web|title=Қостанай облыстық тарихи-өлкетану мұражайы, Аманкелді Иманов|url=https://kraeved-kst.kz/kz/zd-tury/vnutrennie-materialy/amangeld-imanov.html|date=07.04.2021|lang=kk}} </ref>

==[[1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс]]==
Аманкелдінің есімі қазақ халқының тарихындағы аса бір даңқты кезең – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліспен тығыз байланысты. [[Империализм]] қайшылықтарының шегіне жете шиеленісуінің нағыз айғағы болған бұл [[көтеріліс]] патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы бағытталып, халықтың бостандығын көздеді. Бұқара халықтың бұл қозғалысы қазақ жігіттерін майдандағы қара жұмысқа алу жөніндегі патша үкіметінің [[1916 жыл]]ғы [[25 маусым]]дағы жарлығынан кейін өрістей түсті. Аманкелді [[Қостанай]], [[Ақтөбе]], [[Ырғыз]], [[Атбасар]], [[Қызылорда|Перовск]] т.б. қалаларға өз өкілдерін жіберіп, жұмысшы-шаруаларды патша өкіметіне қарсы күреске шақырaды.  
[[Сурет:Amangeldy Flag.svg|нобай|348x348 нүкте|Ұлттық көтеріліс кезінде Аманкелді Имановтың туын қайта реконструкциясы.<br/>''(سارباز ساردارى امانكيلدى باتىردىڭ تۋى)''<br/>Жазуы: «''Сарбаз сардары Аманкелді батырдың туы''».<ref>{{Cite web|title="А.Иманов атындағы Амангелді мемориалдық мұражайы" коммуналдық мемлекеттік мекемесі|url=http://amangeldymuseum.kz/kz/bizdi-or.html|lang=kk}}</ref>]]
Төзгісіз қанауға ұшырап, жерінен айырылған қазақ кедейлері Аманкелдінің отрядына лек-легімен келіп қосылып жатты. 1916 жылдың қазан айында тек Торғай мен Ырғыз уездерінде ғана 20 шақты отряд құрылады. Аманкелді отрядтарға қатаң тәртіп енгізді. Көтерілісшілерді қару-жарақты қолдана білуге және соғыс өнерін меңгеруге үйретті. Аманкелдінің көтерілісшілер отряды патша өкіметінің жергілікті органдарына қарсы бірнеше ұрыс жүргізіп, 1916 жылы қазанда [[Торғай (Қостанай облысы)|Торғай қаласын]] қоршауға алды. Осы операцияда Аманкелдінің ұйымдастырушылық жөне қолбасшылық таланты айқын көрінді. Оның қол астындағы 50 мың сарбазы ерліктің, табандылықтың тамаша үлгісін көрсетті. Патша үкіметі Аманкелдінің шабуылын тойтару үшін жазалаушы корпус жіберуге мәжбүр болды. Тек жаудың негізгі күштері келіп жеткеннен кейін ғана, 27 күннен соң Аманкелді өз сарбаздарын қаладан алып кетті. 1917 жылы қаңтарда ол қаланы басып алуға қайта әрекет жасады, бірақ күш тең болмағандықтан ел ішіне кетеді. 

Бұл кездерде Аманкелді большевиктермен, оның ішінде [[Әліби Тоғжанұлы Жангелдин|Әліби Жанкелдинменмен]] байланысты күшейтіп, большевиктер партиясының идеясымен қарулана түсті. Уақытша үкімет кезіндегі [[Алаш Орда|алашордашыларға]] қарсы күрес жүргізді, бұқара халыққа пролетарлық төңкерісінің маңызын түсіндірді.

==[[Қазан төңкерісі]]==
[[Қазан төңкерісі|Қазан революциясының]] алғашқы күндерінен-ақ Аманкелді бұрынғы көтерілісшілерден қызыл партизандар отрядын құрып, [[Кеңес үкіметі|Кеңес өкіметін]] қорғау және нығайту күресіне белсене араласты. [[Торғай уезі]]нің соғыс комиссары болып тағайындалды. 1918 жылы наурызда Аманкелді Кеңестердің облыстық сьезіне ([[Орынбор]]) қатысты. 1918 жылы шілдеде Кеңес қызметкерлерінің бір тобын басқарып, Торғай уезінде ауылдық және облыстық Кеңестердің сайлауын өткізді. [[Азамат соғысы]] жылдарында [[Әліби Тоғжанұлы Жангелдин|Әліби Жанкелдинмен]] бірге Қазақстанда тұңғыш ұлттық Қызыл Әскер бөлімдерін ұйымдастырады. Колчак әскерінің тылындағы партизандарға көмектесті. 

1918 жылы қарашада Аманкелді және Әліби Жанкелдин басқарған отряд [[ақ гвардияшылар]]дан Торғай қаласын азат етті. Шығыс майданда Колчак әскерінің шабуылға шығуына байланысты алашордашылар 1919 жылы 20 сәуірде  де төңкеріс жасап, Аманкелдіні қолға түсірді. Қызыл партизандар қалаға кіруге бірнеше сағат қалғанда алашордашылардың қолынан қаза табады.

==Аманкелдіге құрмет==
Аманкелдінің туған ауданы және республиканың көптеген [[колхоз]], [[совхоз]]дары батырдың есімімен аталады. [[Алматы]] қаласында және бірсыпыра [[аудан]], [[облыс]] орталықтарында [[батыр]]дың ескерткіш [[Мүсіндеме|мүсіні]] орнатылған. Жамбыл Жабаев, Аманкелдінің бұрынғы сарбазы, халық ақыны О.Шипин т.б. ақындар батырға арнап [[өлең]], [[поэма]]лар жазды. Жазушы [[Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов|Ғабит Мүсірепов]] "Аманкелді" пьесасында халық батырының көркем бейнесін жасады. Халық суретшілері [[Әбілхан Қастеев]] ("Аманкелді" портреті, "Аманкелді шабуылы", "Торғай жорығы") пен [[Қанапия Темірболатұлы Телжанов|Қанапия Телжанов]] ("Аманкелді", "Аманкелді қызыл атты әскері") Аманкелді [[образ]]ын тартымды бейнеледі.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”,  2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Қазақ батырлары]]
[[Санат:Амангелді ауданында туғандар]]
[[Санат:Ұлт-азаттық қозғалыстардың көсемдері]]
[[Санат:Қазақстан революционерлері]]