Сүбедей

Сүбедей, Субэдей, Субэтай баһадур(туған-өлген жылы белгісіз) – Шыңғыс ханның әскер басшысы. Моңғол тарихында ол «Дарабоз Сүбедей», «Батыр Сүбедей» деп аталады. Оның қыпшақ даласындағы лақап аты «аяғынан жаралы арыстан». 1189 жылы уранхай тайпасынан шыққан қолбасшы Зәлмәмен бірге Темучинге (Шыңғыс хан) келіп косылған. Ол Шыңғыс хан империясын құру жолындағы барлық шайқастарға қатысып. батылдығымен танылған. 1206 жылы Шыңғыс хан Сүбедейді өз әскерінің сол қанатына жіберіп, ноян (мыңбасы) етіп тағайындады. 1211-15 жылдары Цзин мемлекетіне қарсы соғысқа бастан-аяқ қатысты. Шүршіттермен бітім болып,елге оралғаннан кейін Шыңғыс хан Сүбедейді меркіттерге қарсы аттандырды. Бұл арта жолдан Жошы қолы қосылды. Ырғыз, Жем өзендері бойында меркіт термен болған шайқаста Жошы - Сүбедей қолы жеңіске жетті. Осы жорық кезінде олар Хорезмшах Мұхаммедтің 60 мыңдык әскерімен шайқасып ұрысты тең аяқтады. 1219-21 жылдары Хорезм мемлекетін жаулап алу жорығында ерекше көзгс түскен Жебе мен Сүбедейді Шыңғыс хан 30 мың қолмен Мұхаммед Хорезмшахтың соңынан жіберді. Хорезмшахтың өлгенін естіген олар Шыңғыс ханның келісімімен жорықты әрі қарай жалғастырып, Иран арқылы батысқа аттанды. Түркі-моңғол қолы Иран арқылы Кавказға өтіп, грузин патшасының 60 мыңдық қолын жеңді. Дербент асып, Кавказ даласына шықты. Алан (Осетин)-қыпшақтардың біріккен қолына тап болған Сүбедей мен Жебе оларды жеке-жеке талқандады. Моңғолдармен соғыста жеңілген қыпшақтар орыс князьдерінен көмек сұрады. 1223 жылы 31 мамырда әйгілі Қалқа өзені бойындағы шайқаста моңғолдардың 30 мыңдық қолы орыс князьдері мен қыпшақтардың 130 мыңдай қолын ойсырата жеңді. Қырымға басып кірген түрік-моңғолдар италия көпестері билейтін Судак қаласын талқандап, Еділ Бұлғариясымен соғыса отырып, 1224 жылы Шыңғыс хан ордасына қайтып оралды. 1225 жылы Шыңғыс ханның басшылығымен Танғұт жорығына аттанды. Осы жорық кезінде алған жарақаттан қайтыс болды (1227) Шыңғыс ханның табытын Моңғолияға жеткізген төтенше әскери топты Сүбедей басқарды. 1229 жылы Үгедей хан тағына отырғанда Сүбедей оның әскерінің бас қолбасшысы болып тағайындалды. 1233 жылы Төлемен бірге Цзин елін бағындыру жорығына қатысты. 1234 жылы ұлы хан Үгедейдің тапсырмасымен Бату хан бастаған батыс жорығына қатысып, ханның бас кеңесшісі ретінде Шығыс Еуропаны жаулап алуға қолбасшылығымен көзге түсті. 1246 жылы Қарақорымда Күшікті (Гуюк) хан көтерген ұлы кұрылтайға қатысты. Юань мемлекеті тұсында Сүбедейдің империяға сіңірген еңбегі ескеріліп, 1410 жылы оған Хэван атағы берілді. Сүбедей өз өмірінде 200-ден аса елеулі шайқастарға қатысқан.