Шөл

Иудея шөлі

Шөл — жылдық жауын-шашыны аз (100—250 мм не одан да кем), жазғы температурасы жоғары, булануы күшті, ауа, әсіресе топырақ температурасының тәуліктік және жылдық ауытқуы өте мол болып келетін физико-географиялық зоналардың бірі. Шөл қоңыржай және тропик өңірлерінде орналасады. Өзінің субстраты бойынша шөлтастақты, саздақты (балшықты), сорлы және құмды болып төртке бөлінеді. Тастақты, саздақты және сорлы шөлдерде өсімдіктер жоқтың қасы, ал құмды шөлдер өсімдікке байырақ. Онда құм өлең шөбі, жусандар, жүзіген, құм қарағаны, сексеуіл өседі. Көктем басындағы, жазғы және күзгі жаңбырлардан кейін құмды шөл көктеп, мал жайылымы есебінде пайдалануға мүмкіндік береді. Құмды шөлге Қазақстандағы Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесік Атырау және тағы басқалар жатады. Шөл өсімдіктері сирек болғанмен ауаның ұдайы құрғақтығына жақсы бейімделген. Бұған вегетативтік уақыты қысқа, өсімдіктер (эфемерлер) тән келеді; олардың басым көпшілігінің тамыр жүйелері терең орналасады, ал жапырақтары кішкене болғандықтан шөл өсімдіктері бойына ылғал қорын жинайды. Шөлде мекендейтін жануарлардың өздеріне тән ерекшеліктері бар. Табиғи ықтасындардың жоқтығына байланысты жазғы ыстықтарда жануарлардың көпшілігі құмға кіріп (кесірткелер, жыландар, кенелер, шаяндар, көптеген насекомдар), немесе ін қазып (тараққұйрықтар, қосаяқтар, тағы басқалар) мекендеуге бейімделген; кейбір жануарлар (кемірушілер мен бауырымен жорғалаушылардың көпшілігі) жазғы ұйқыға кіріседі. Өсімдіктердің сирек, судың аз болуына байланысты жануарлардың біразы шапшаң жүгіруге бейімделген (мыс.: қарақұйрық, ақбөкен). Кейбір жануарлардың (мыс.: түйе) организмдерінде суға төзімділік ерекшеліктері бар. Шөл жануарларының көпшілігіне жүнінің сұр құм түсті болып келуі тән. Географиялық таралуына байланысты шөлдер тропиктік өңір, қоңыржай өңір шөлдері болып бөлінеді. Үлкен шөлдерге Қызылқұм, Қарақұм; Сахара, Араб, Иран, Орталық Азия (Такла-Макан); Солтүстік Американың батыс белімі (Үлкен бассейн), Австралияның батыс белімі (Үлкен құмды шел), Ұлы Виктория шөлі жатады.

Тағы қараңыз

• Сахара
• Такла-Макан
• Атакама
• Гоби

Пайдаланылған әдебиеттер

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.