Қарақалпақ тілі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Luckas-bot (талқылау | үлесі) ш r2.7.1) (Боттың үстегені: bat-smg:Karakalpaku kalba |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
| 59-жол: | 59-жол: | ||
|Кк||Kk||/{{IPA|k}}/|| ||Ўў||Ww||/{{IPA|w}}/|| || || || |
|Кк||Kk||/{{IPA|k}}/|| ||Ўў||Ww||/{{IPA|w}}/|| || || || |
||
|} |
|} |
||
==Сілтемелер== |
|||
* [http://www.transliteration.kpr.eu/kaa/ Қарақалпақ тілі транслитератор] |
|||
{{DEFAULTSORT:Qaraqalpaq tili}} |
{{DEFAULTSORT:Qaraqalpaq tili}} |
||
12:52, 2011 ж. қыркүйектің 30 кезіндегі нұсқа
| Karakalpak Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тілі | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Өзбекстан, Қазақстан, Ауғанстан, Ресей | |
| Аумағы: | Қарақалпақстан | |
| Барлық сөйлеушілері: | 412,000 (1993) | |
| Тіл ұясы: | Түркі Қыпшақ Қыпшақ-Ноғай Karakalpak | |
| Ресми күйі | ||
| Ресми күйі бар жері: | Өзбекстан (Қарақалпақстан ресми мекені) | |
| Реттеушісі: | ресми реттелуі жоқ | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | ешқандай | |
| ISO 639-2: | kaa | |
| ISO 639-3: | kaa | |
| ||
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respwblikasında тұратын qaraqalpaq xalqınıң ana tili. Qaraqalpaq tili — Qaraqalpaqstan Respwblиkasınıң qorғawında bolıp, bul туралы arnawlı заң shıғarılғan. Заңda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң бүkil aymaғında mеmleketтik til ретінде qollanılwına қuqıqтық негізі belgilengen. Qaraqalpaq tiline mеmleketтik til bиliginiң berilwi respublиkanıң aymaғında тұратын халықтаrdың өz ana tilin qollanwda olardıң konstиtuциyalıq қuqıqтarın шekтemейdi. Bul заң jeke adamlardıң arasındaғı qarım-qatыnasтardıң, әskerи bөlimдerde, dinи және dәstүrлік ғұrp-әdetтerdi belgilewde tillerdiң qollanılwın qataң bir tәrtipke salıp tasтamайdı.
1989-jılı 1-желтоқсанда Qaraqalpaqstan Respwblиkası Joqarғı Keңesiniң sessiyasında qaraqalpaq tiline mеmleketтik til bиligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik til haqqındaғı Заңnıң 1-statyasında: «Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik tili bolыp tabıladы. Qaraqalpaqstan Respwblиkası өziniң aymaғında tilge bайlanısтı barlıq mәselelerdi шeшw қuqıғına иe»,- dep kөrsetilgen. Bul jaғdай til erkinдigin, tilдerdiң aldaғı waqıtтarı keң тарауlwın қолдайdы.
Qaraqalpaq tili shıғısı boyınsha altай tilдeri жанұясınıң tүrkі tilдer toбına kiredi. Qaraqalpaq халқының пайda bolwı men onıң tili de qаlыpтасты. Qaraqalpaq халқы немесе qaraqalpaq этнонимі XIV-XVI ғасырларда Noғай Ordasınıң tarawıнаn pайda boldı.
Qaraqalpaq ұлттық tiliniң pайda bolwımen әdebи tiliniң jazba tүri de qалыптасты. Әdebи tildiң jazba tүriniң qалыптасуы onıң xalıqlıq awızeki sөylew tүrine айналады. Qaraqalpaq tiliniң awızeki sөylew tili arqa мен qubla dialekt (jergilikli o'zgeshelik) bolıp ekige bөlinedi. Arqa dialektі respublikamızdıң arqa rайonдarı, al qubla dialektiн Төрткүл, Еллікқала, Беруни rайonдarınıң aymaqтarın qamtиdı. Qaraqalpaq әdebи tili оsı eki өzgeшeliktiң себебімен, kөbirek arqa dиalekti qamtw arqыlı qалыптасты.
Qaraqalpaq jazba tili XX ғасырдың basında-aq Orta Azия xalıqтarı үшіn ortaq шaғatай jazwı негізінде pайda boldı. Biraq bul jazba әdebи til jergilikті xalıqtıң basım kөpшiliginiң sawatsız bolwına және qaraqalpaq xalqınıң xalıqтıq sөйlew tiliniң barlıq jergilikтi өzgeшelikтerin өz iшine qamtи alwına bайlanısтı turaqтı әdebи til retinde qалыптасқаn. Qaraqalpaq xalqınıң bul eski jazba tili qaraqalpaq әdebи tiliniң eski jazwы retinde үйreтiledi. Jazba әdebи til dep әrqandай әdebиеtтеrdің, kөrkem шıғarma, әлеумetтik-sаяси, ғыlыми-texnиkalıq, publiциstиkalıq, oqw quralдarınıң ж-е t.b. jazw arqыlы iske asатыn әdebиеtтеrdің tiline aytыladы.
Jazba әdebи til tildiң fonetиkaлыq және grammatиkalıq normaların qataң saqтaғan onıң eң joғarғı tүri bolıp esеpтеледі. Әdebи tildiң jazba және awızeki sөйlew tүrleri қаzirgi waqıtta radиo мен telekөrsetwlerdiң, gәzet-jurnalдardıң, mеmleketтik mekemelerdiң, mәdenи orınдardıң басым qatыnas quralы retinde қızmet etedi. Әsirese bul jaғday «Qaraqalpaqstan Respublиkasınıң mеmleketтik tili туралı» Заң qabılдanғannan kейin jedel iske asırılmaqta. Sonдıqtan әrbir sawatтı, mәdenиеtті адам әdebи tildiң qаdirine jetip, onıң qaғиdaların jazw мен sөйlewde durыs және tilge деген құrmetti arttıradı, sөйlew mәdenиеtтілігіn көрсетеdi.
Қарақалпақ жазу системасы
Қарақалпақ әліппесі
| Kiril | Latın | IPA | Kiril | Latın | IPA | Kiril | Latın | IPA | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Аа | Aa | /a/ | Ққ | /q/ | Фф | Ff | /f/ | |||
| Әә | әә | /æ/ | Лл | Ll | /l/ | Хх | Xx | /x/ | ||
| Бб | Bb | /b/ | Мм | Mm | /m/ | Ҳҳ | Hh | /h/ | ||
| Вв | Vv | /v/ | Нн | Nn | /n/ | Цц | ts | /ʦ/ | ||
| Гг | Gg | /g/ | Ңң | ңң | /ŋ/ | Чч | ch | /ʧ/ | ||
| Ғғ | ғғ | /ɣ/ | Оо | Oo | /o/ | Шш | SHsh | /ʃ/ | ||
| Дд | Dd | /d/ | Өө | O'o' | /œ/ | Щщ | SHSHshsh | /ʃʃ/ | ||
| Ее | Ee | /e/ | Пп | Pp | /p/ | Ъъ | ||||
| Ёё | yo | /jo/ | Рр | Rr | /r/ | Ыы | Iı | /ɯ/ | ||
| Жж | Jj | /ʒ/ | Сс | Ss | /s/ | Ьь | ||||
| Зз | Zz | /z/ | Тт | Tt | /t/ | Ээ | Ee | /e/ | ||
| Ии | İi | /i/ | Уу | Uu | /u/ | Юю | yu | /ju/ | ||
| Йй | Yy | /j/ | Үү | үү | /y/ | Яя | ya | /ja/ | ||
| Кк | Kk | /k/ | Ўў | Ww | /w/ |