Босаң норма

Босаң норма - тілдегі сан түрлі варианттарды талғап-таңдауда аса қатаң талап қоймайтын әдеби тіл нормасының бір түрі. Мұнда сөйлеуші қай вариантты таңдаймын десе де, өзі біледі. Мысалға, тірідей-тірілей, мұны-бұны, айқай-айғай, азар-әзер және т.б. Алайда, босаң нормада "қатаңдық" мүлде жоқ деп кесіп айтуға болмайды. Босаң нормаға сай сөздердің өзіндік ерекшелігі мен қиындығы бар.

Қазіргі жалпыхалықтық тілде босаң нормада айтылып жүрген сөздер өте көп. Мәселен, [л] варианттары да, [д] варианттары да жарыспалы қолданылады. Ақшалай - ақшадай, барлы - жоқты, бірлі - жарым, екіншілей - екіншідей, ескілей- ескідей, қаралай - қарадай деген жұптардағы қай нұсқа дұрыс? Қайсысын қәдеби тіл нормасына лайық деуге болады? "Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде" аталмыш сөздердің екі қолданылу нұсқасы да қатар келтірілген. Бұл сұрақ әлі өз жауабын толыққанды таба қоймаған. Дегенмен бұлардың қазіргі кезде жиірек ұшырасатындары [л] нұсқасы. Мысалы, ұшты-күйлі(ұшты-күйді емес), кәрлен(кәрден емес), немқұрайлы(немқұрайды емес) және тағысын тағы.

Қазіргі таңда тілдің даму, өзгеруіне сәйкес босаң нормадан қатаң нормаға көшуді жеделдетуге болады. Оның айқын дәлелі сөзге жалғанатын -шы, -ші жұрнақтары. Мысалдарына көз жүгіртер болсақ, егінші, малшы, суретші, әнші, биші, қойшы, сиыршы, бұзаушы, қозышы, және т.б. Ал бота, құлын сөздеріне -шы -ші жұрнақтарын жалғау арқылы боташы, құлыншы сөздерін қолдануға бола ма? Болмайды. Өйткені, бұл шаруашылық өмірде жоқ. Ал бұзаушы, қозышы деудің жөні бір бөлек.

Қазіргі қолданыста босаң нормаға жататын мүлде басқа - мүлдем басқа, мынадай-мынандай, жалғыз-жаңғыз, түгелдеу-түгендеу, т.б. нұсқалардың алдыңғы сыңары жиі қолданылатыны мәлім. Олай болуы дұрыс. Себебі, бұл тілдік қатынас түсу үшін оңай, ықшам келеді. Ал жалғыз, түгелдеу тәрізділерінің көп қолданысқа ие болуының себебі мынада. Бұлардың өзге тұлғада кездесуі және дербес қолданылуы: жалғыз, жалқы, түгелдеу, түгел, түп-түгел. Осылардың жарыспалы сыңарларынан мұндай ерекшеліктер байқалмайды. Жаңғыз(жаңқы түрінде қолданылмайды), түгендеу(түген, түп-түген деп айтылмайды).

Дереккөздер

Уәли Н., Қыдырбаев Ө. Қазақ тілі: Сөз мәдениеті. - Алматы:"Мектеп" баспасы, 2006. -264 бет.