Ертіс бетінің кодын көру

{{Өзен
 |атауы                   = Ертіс
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = Pavlodar-Fiume Irtysh.JPG
  |сурет ені             = 
  |сурет атауы           = Павлодар аумағындағы Ертіс өзені
 |карта                  = Irtysh_basin.png
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = Ертіс бассейні
 |ұзындығы               = 4248
 |су алабының ауданы     = 1&nbsp;643&nbsp;000
 |су алабы               = [[Солтүстік Мұзды мұхит]]ы
 |өзендердің су алабы    = [[Обь]]/[[Үбі]]
 |су шығыны              = 3000
  |өлшеу орны            = сағасы
 |бастауы                = [[Алтай таулары]]
  |бастауының орны        = [[Қытай]] мен [[Моңғолия]]ның шекаралары
  |бастауының биіктігі    = 
  |s_lat_dir = N|s_lat_deg = 47|s_lat_min = 52|s_lat_sec = 29.49
  |s_lon_dir = E|s_lon_deg = 89|s_lon_min = 58|s_lon_sec = 23.02
 |сағасы                 =  [[Обь өзені|Обь]]
  |сағасының орны        = 
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = N|m_lat_deg = 61|m_lat_min = 04|m_lat_sec = 50
  |m_lon_dir = E|m_lon_deg = 68|m_lon_min = 49|m_lon_sec = 50
 |еңістігі               = 0,03
 |ел                     = {{KAZ}}, {{MNG}}, {{RUS}}, {{CHN}}  
  |аймақ                  = 
 |ортаққордағы санаты    = Irtysh River
}}
{{мағына|Ертіс (айрық)}}
'''Ертіс''' ({{lang-ru|Иртыш}}, {{lang-zh|额尔齐斯河}}) — [[Солтүстік Мұзды мұхит]] алабында жатқан өзен, [[Обь|Обь өзені]]нің сол жақ саласы.<ref name="http://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm">http://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131101094919/http://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm |date=2013-11-01 }}</ref>

[[Қазақстан]] жерінде [[Абай облысы|Абай]], [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан]], [[Павлодар облысы|Павлодар облыс]]тары арқылы ағады. Жалпы ұзындығы 4248 км, оның 1698 км-і Қазақстан жерінде. Су жиналатын алабы 1643 мың км<sup>2</sup>.

== Географиясы ==
Қытайдан Бала Ертіс деп басталып, Қазақстанда Қара Ертіс деп аталып, Жайсан көліне келіп құяды. Көлден ағып шыққанда өзен Ақ Ертіс немесе Ертіс деп аталады да, [[Ресей]] аумағындағы [[Обь]] өзеніне барып құяды. Ертіс алғашқыда белесті-төбелі жазықпен ағып, [[Алтай таулары|Алтайдың]] [[Нарын жотасы|Нарын]], [[Қалба жотасы|Қалба]] жоталары, т.б. тау сілемдерінің аралығындағы тар шатқалдармен [[Өскемен]] қаласына дейін ағады. Бұлардың ішіндегі суы мол əрі ең ірісі – [[Бұқтырма су электр станциясы|Бұқтырма СЭС-і]] салынған. Ертіс шатқалында орасан зор бөгет (биіктігі 96 м) салудың нəтижесінде, ағыс бойымен жоғары қарай ұзындығы 600 км-ге созылған су бөгені бар. Бұқтырма бөгенін көлеміне қарай Үлкен Ертіс теңізі деп атауға болады. 

Бұқтырма бөгенінен төменде, тау аралығындағы тау шатқалыда Ертіс өзенінде екінші бөген – Кіші Ертіс жасалған. Ертістің бұл жердегі суының деңгейін көтеріп тұрған Өскемен СЭС-інің бөгеті. Өскемен мен Семей қалаларының аралығында Шүлбі бөгені орналасқан. Оны Шүлбі СЭС-інің бөгеті бөліп тұрады. Өскеменнен төмен қарай Ертіс кең аңғармен ағады, оның оң жағында – Кенді Алтай, сол жағында – Сарыарқа жатыр. Аңғардың жағалауы едəуір биік əрі тік құламалы, кей жерлеріжартасты. Ертіс Семей қаласы тұсында нағыз жазықтағы өзенге айналады. Бұл жерде өзен арнасы меандара жасап, кей жерде тарамдалып кетеді. Оған [[Семей]] мен Өскемен қаласының аралығында көптеген салалар келіп құяды. Олардың ішіндегі ең ірілері – оң жақтан қосылған Үлбі мен Үбі өзендері жəне сол жақтан қосылатын Шар мен Қызылсу өзендері.

== Гидрологиясы ==
Арнасы бастау жағында, негізінен, қар, мұз суымен, орта және төменгі ағыстарында қар, жаңбыр және жер асты суымен толығады. Алабы Алтай тауларының оңтүстік-батысын, [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]]дың солтүстік-батыс баурайын, [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа]]ның солтүстік-шығысын, [[Ресей]] жерінде [[Батыс Сібір жазығы]] мен Шығыс Орал етегін қамтиды.

Қазақ жерінде Ертіс ағынын [[Қатын жотасы|Қатын]], [[Қалба жотасы|Қалба]], [[Нарын жотасы|Нарын]], [[Тарбағатай жотасы|Тарбағатай]] және [[Сауыр жоталары|Сауыр]] жоталарынан, Құлынды даласынан жинайды. Көп жерінде тау сілемдерін тіле терең [[шатқал]]дар қалыптасқан. Бұл тұста жағаларының биіктігі 500 м-ге жетеді. Құлынды даласында өзеннің арнасы кеңейіп, жайылмасы пайда болады. Таулық аңғары (250 м биіктікке дейін) қылқан жапырақты орманды, оң жағы көбіне қарағайлы шабындықты келеді, осы тұстағы арнасының ені 100 – 150 м, [[Омбы]] қаласы тұсында 6 – 8 км, [[Тобыл (кент)|Тобыл]] кент тұсында 25 – 30 км-ге жетеді.

Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық). Басты кемежайлары: [[Өскемен]], [[Семей]], [[Павлодар]], Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. [[1953 жыл]]ы Ертісте [[Өскемен су электр станциясы]] (''СЭС'') салынған. Ертіс каскадындағы 3-саты [[Шүлбі бөгені|Шүлбі СЭС-і бөгеті]]нің құрылысы басталды. Ертіс алабының су энергетикалық ресурстарын игеру жылына 30 млрд. кв/сағ-қа дейін электр энергиясын бере алады. Ертістің суы [[Орталық Қазақстан]]ды сумен қамтамасыз етуге және суландыруға арналған [[Ертіс-Қарағанды каналы]]н қоректендіруге (75 м<sup>3</sup>/с су алынады) пайдаланылады. Ертіс [[сүйрік]], [[сылан]], [[бекіре]], [[шортан]], [[Өзен алабұғасы|алабұға]], елең және т.б. балықтарға бай. [[Сазан]], [[Табан балық|табан]], [[көксерке]] және байкал омулі жерсіндірілген.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref>

==Салалары==
Қазақстандық бөлігіндегі басты [[сала]]лары 
* → [[Есіл]]
* → [[Тобыл]]
* → [[Бұқтырма (өзен)|Бұқтырма]]
* → [[Шаған (өзен, Абай облысы)|Шаған]]
* → [[Үлбі (өзен)|Үлбі]]
* → [[Шар (өзен)|Шар]]
* → [[Күршім (өзен)|Күршім]]
* → [[Үлкен Бөкен (өзен)|Үлкен Бөкен]]
* → [[Қалжыр]]
* → [[Нарын (өзен, Шығыс Қазақстан облысы)|Нарын]]
* → [[Алқабек]]
* → Ұлан
* → [[Қайыңды (Ертіс алабы)|Қайыңды]]

[[Ресей]] аумағындағы салалары  
* →[[Вагай]]
* →[[Конда]]
* →[[Омь]]
* →[[Тара]]
* → [[Демьянка (өзен)|Демьянка]]

Жылдық ағынын реттеу және электр энергиясын алу үшін өзен бойында Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі бөгендері салынған. Сарыарқа аймағындағы табиғи қорларды игеру мақсатында Ертіс-Қарағанды каналы тартылған. Көліктік маңызы зор, сағасынан 3784 км-ге дейін кеме қатынайды.f>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://Malimetter.kz/ertis-ozeni Malimetter.kz Ертіс өзені реферат]

[[Санат:Абай облысы өзендері]]
[[Санат:Павлодар облысы өзендері]]
[[Санат:Шығыс Қазақстан облысы өзендері]]
[[Санат:Ертіс]]
[[Санат:Ертіс су алабы]]
[[Санат:Қытай өзендері]]
[[Санат:Ресей өзендері]]