Еңбек ресурстарының балансы
Еңбек ресурстарының балансы (КСРО) – жұмыс күшін ұдайы өндіруді сипаттайтын КСРО Халық шаруашылық балансының құрамды бөлігі.
Еңбек ресурстарын пайдаланудың түрлі жақтарын ашатын көрсеткіштердің жүйесі. Еңбек ресурстарының балансы жасына, жынысына, әлеуметтік топтарына, кәсібіне, халық шаруашылығының салаларына және мамандығына қарай еңбек ресурстарының санын, сапалық құрамын көрсетеді.
Еңбек ресурстарының балансы тек халық шаруашылық салаларында істейтіндерді ғана емес, барлық еңбек ресурстарының пайдаланылуын көрсетеді. Статистикалық есеп пен жоспарлау жұмыстарында Еңбек ресурстарының балансы 1950 жылдан қолданылады. КСРО халық шаруашылығы балансының бір түрі. Еңбек ресурстарының балансына жиынтық баланс, жеке баланстар және баланстық есептеулер (жастар еңбегін пайдалану балансы, колхоздардағы жұмыс күшінің балансы, жұмысшылар мен қызметшілерге, оның ішінде квалификациясы бар жұмыс күші мен мамандарға деген қосымша қажеттерді баланстық есептеу) кіреді.[1][2][3]
Еңбек ресурстарын балансын жасау
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Еңбек ресурстарының жиынтық балансы төмендегідей схема бойынша жасалады:
- Еңбек ресурстары оның ішінде еңбек жасындағы еңбекке жарамды адамдар (ерлер 16-59 жас, әйелдер – 16-54 жас арасы жұмыс істемейтін 1- және 2- топқа жатқызылатын мүгедектерді және жеңілдік жағдайда кәрілік пенсиясын алатын, жұмыс істемейтін еңбек жасындағыларды қоспағанда) және еңбекке жарамды жастан асып жұмыс істеп жүргендер.
- Еңбек ресурстары халық шаруашылығына істейтіндер (тұтас алғанда да әлеуметтік топтары бойынша да), оның ішінде өнеркәсіп пен құрылыста істейтіндер т.б. (әрқасысының жеке салалары бойынша), өндірістен қол үзіп оқып жүргендер, үй жұмысында және өздерінің қосалқы шаруашылықтарында істейтіндер болып бөлінеді.
Жиынтық баланс халықтың еңбекпен шұғылдануын анықтап, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жолдарын табуға мүмкіндік береді. КСРО-да қоғамдық еңбекпен айналысушылардың саны ұдайы өсіп отыр. 1958 жылы еңбек ресурстарының 77%-ы кәсіпорындарда істейтіндер және өндірістен қол үзіп оқып жүргендер болса, 1968 жылы олар 90%-ға жуық болды.
Еңбек ресурстарының қалған бөлігі үй жұмысымен, өзінің қосалқы шаруашылықтарымен айналысады. Мұнда әйелдердің үлесі 90%-дан астам. Үй шаруашылығындағы еңбекті жеңілдетіп қысқартатын халыққа қызмет көрсету салаларының дамуы әйелдерді қоғамдық өндіріске кеңінен тартуға мүмкіндік береді. Материалдық өндіріс салалары мен өндірістік емес салалары арасында, олардың әрқайсысының өз салалары ішінде еңбеккерлердің бөлінуі еңбек ресурстарының жиынтық балансында көрсетіледі. Қоғамдық еңбек өнімділігінің артуы нәтижесінде материалдық өндірісте істейтіндердің саны азайып, өндірістік емес салаларында істейтіндердің саны өсіп келеді.
Мұны КСРО бойынша пайыз есебімен мына деректерден көруге болады:
| 1940 | 1950 | 1968 | |
|---|---|---|---|
| Материалдық өндіріс | 88,3 | 86,2 | 78,7 |
| Өндірістік емес салалар | 11,7 | 13,8 | 21,3 |
Еңбек ресурстарының балансы бір жағынан, өнеркәсіп пен құрылыста, екінші жағынан ауыл шаруашылығында істейтіндер, санының ара қатысын анықтайды және осының негізінде елдің индустриялық даму дәрежесін сипаттайды.
Еңбек ресурстарының жиынтық балансы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Еңбек ресурстарының жиынтық балансының кестелері қызметшілер құрамын олардың қоғамдық топтары бойынша (жұмысшылар және қызметшілер, колхозшылар) сипаттайды. Бұл халықтың жалпы санын сол қоғамдық топтары бойынша (яғни қызметшілерді олардың жанұя мүшелерімен қоса) тегіс есепке алуға мүмкіндік береді. КСРО халқындағы жұмысшылар мен қызметшілердің үлес салмағы 1939 жылғы 50,2%-дан 1968 ж. 77,7%-ға өсті.
Еңбек ресурстарының жиынтық балансы жалпы одақ бойынша және одақтас республикалар мен облыс бойынша жасалады. Бұлар еңбек ресурстарының пайдаланылу дәрежесін анықтауға, жергілікті жерлердегі жқмыс күшінің қосымша резервтерін (не тапшылығын) ашуға көмектеседі.
Жоспарлы баланс еңбек ресурстарының санын халық шаруашылығының жұмыс күшіне деген қажетімен салыстыруға мүмкіндік береді.
Еңбек ресурстары халық санын жасына, жынысына қарай болжау негізінде анықталады. Жұмыс күшіне деген қажеттілік еңбек өнімділігі мен материалдық саладағы өндіріс көлемін жоспарлы есептеу негізінде, сондай-ақ өндірістік емес салалардың көзделіп отырған даму дәрежесі және осы салалар мекемелері мен ұйымдарындағы қызметкерлер санының нормативіне сай белгіленеді. Мұнымен бірге халық шаруашылығының барлық салаларына жаңа техниканы қолдану, өндіріс процестерін механикаландыру, автоматтандыру, кәсіпорындағы жұмыс күшінің жаңа резервтерін жұмылдыру, жұмыс істейтіндердің еңбегін дұрыс ұйымдастыру есебінен мүмкін болатын еңбекті үнемдеу де есепке алынады. Білім беруді дамыту мен квалификациясы бар жұмысшылар мен қызметшілерді даярлаудың көзделіп отырғн мөлшері, сондай-ақ халықтың жас құрамын болжауды негізге ала отырып, тек оқуға тиітсі еңбек жасындағы халықтың саны анықталды. Жоспарлы жиынтық балансты территориялық көлемде есептеу жаңа кәсіпорындарды орналастыру және жұмыс істеп тұрғындарын реконструкциялаукезінде еңбек ресурстарының қолдағы бар мөлшері мен жұмыс күшіне деген қажеттіліктің арасындағы үйлеспеушілікті болдырмау үшін шаралар қолдануға мүмкіндік береді. Территориялық баланстар негізінде халықтың қоныс аударуының (миграция) бағыты мен қажетті көлемі анықталды. Еңбек ресурстарының балансының деректерін жаңа кәсіпорындардың құрылыс орнын таңдау үшін де пайдаланады.
Жоспарлы жиынтық балансы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жоспарлы жиынтық баланс қалалық және селолық жерлер бойынша бөлек жасалады. Осының негізінде село тұрғындарының қалаларға ауысу көлемін анықтап, қала, село халықтарының санын болжауға болады. Еңбек ресурстарының жиынтық балансын жұмыс күшінің балансымен шатастыруға болмайды. Біріншісі елдің және оның жекелеген аудандарының барлық еңбек ресурстарының пайдалануын (яғни жұмыс істейтіндермен қоса) көрсетсе, екіншісі тек қызметкерлердің пайдаланылуын көрсетеді. Осыған сай жұсы күшінің балансы халық шаруашылығының және кәсіпорындары мен мекемелері және жеке салалары бойынша жасалады. Мұнда жоспарланып отырған кезеңде қызметшілерге деген қажеттілік және оны қамтамасыз етудің кездері көрсетіледі. Шаруашылық салары мен кәсіпорындарының жұмыс күшінің баланстарын, еңбек ресурстарының жоспарлы жиынтық балансының есептеулерін негіздеу үшін пайдаланады.
Еңбек ресурстарының жеке баланстары (колхоз жұмыс күшінің балансы, жастардың еңбегін пайдалану балансы т.б.) жиынтық баланстың жекелеген көрсеткіштерін негіздеу, сондай-ақ жоспарланған уақытта халық шаруашылығын жұмыс күшімен жалпы саны, мамандығы, квалификациясы бойынша қамтамасыз ету үшін қажет барлық жағдайларды және еңбекшілерді жұмысқа орналастыру жөніндегі шараларды ескеру мақсатына арналған. Бұл аталған баланстар бірін-бірі толықтырып отырады.
Колхоз жұмыс күшінің балансы колхоз шаруашылығының барлық саласында істеп жүргендердің санын негіздеуге арналған. Осының негізінде жұмыс істеп жүрген колхозшылардың (колхоз шаруашылығында т.б. салаларында) орта есеппен бір жылдығы және ең жұмысы көп науқан уақытта бір айдағы саны анықталады. Колхоздардың қоғамдық шаруашылығын жұмыс күшімен қамтамасыз етудің кездері, елдің бір ауданынан босатылып, екінші бір аудандарына ауыл шаруашылық емес салаларға жіберуге болатын колхозшылардың саны анықталады. Босатылуға тиісті жұмыс күшінің мөлшері колхоз өндірісін механикаландыру жоспары арқылы негізделеді.
Жастардың еңбегін пайдалану балансында (жастардың баланстық есебі) мектебті бітіретін жастардың саны көрсетілдеі, оның ішінде халық шаруашылық саласында жұмыс істеуге және одан әрі оқуға жіберілетін жастардың саны анықталады.
Еңбек ресурстарын балансы өндірістің көлемінде, оның салалық құрылымы мен территориялық орналасуында болған өзгерістерді көрсетіп, халық шаруашылығын өркендету жоспарын қалыптастыруға әсер етеді. Еңбек ресурстарының балансы өндіргіш күштерді орналастыру жоспарымен байланысты. Ал бұл жоспарда жеке аудандардағы, оның ішінде орташа және шағын қалалардағы жұмыс күшінің резервтері ескеріледі. Жұмысшыларды ұйымдасқан түрде жинау жоспрлары халықтың қоныс аудару процестерін реттеуге қызмет етеді. 1966 жылы құрылған еңбек ресурстарын пайдалану жөніндегі республика комитеттер (жергілікті ұйымдары бар) елдің аудандары мен қалалары бойынша жұмыс күшінің тиімді пайдалануына мүмкіндік береді. Олардың міндеті еңбек ресурстарының жәй-күйін ұдайы зерттеп отыру, жұмыс күшінің жаңа резервтерін ашу, халыққа кәсіпорындар мен мекемелердегі бос орындар жайында хабарлап отыру, еңбекшілерді жұмысқа орналастырудың жедел шараларын ұйымдастыру, орталық жоспарлау, шаруашылық органдарына еңбек ресурстарын неғұрлым толық және тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар әзірлеу.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау. А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5
- ↑ Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
- ↑ “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІV том