Жай формалар

Жай формалар, кристаллографияда — берілген бір жазықтықтан (қырдан) барлық қатынасушы симметрия элементтерінің ерекшеліктері алынатын фигуралар. Еркін қалыптасатын кристалдар әдетте жақтарының саны әр түрлі болатын көп бұрыштар құрайды. Бұлар екі топқа бөлінеді.

Бірінші топқа өзінің мүлтіксіз дамуы кезінде симметриялы түрде орналасқан жақтары өзара тең кристалдар жатады (куб, октаэдр). Осы топтың көп жақты кристалдарын жай формалар деп атайды.
Екінші топқа жақтары әр түрлі, мүлтіксіз кристалдар жатады. Бұған сырт пішіні кірпіш не сіріңкенің қорабы сияқты, жақтары үш түрлі тік бұрыштар қосарынан құралған модельдер жатады. Бұл топтың көп жақты кристалдары жай формалардың бірігуінен пайда болады.

Жай формалардың барлық жақтары симметрия элементтерімен өзара байланысқан. Бір жай формалар жақтарының физикалық және химиялық қасиеттері, ал мүлтіксіз дамыған кристалдардың пішіндері мен өлшемдері бірдей болуы тиіс. Өйткені, бұлардың бәрі жалғыз симметрия элементтерімен байланысқан және осылардың көмегімен берілген бір жазықтықтан (жақтан) алынады. Екі не бірнеше жай формалардың жиынтығы комбинация деп аталады. Мұндағы барлық жақтар симметрия элементтерімен байланыспайтындықтан олардың жай формалары да түрліше болады. Комбинациядағы жай формалардың саны осы форма жақтары түрінің санына тең. Симметрияның 32 түрінен математикалық әдіспен шығарылатын 47 түрлі жай формалар бар, ал комбинациялар саны есепсіз көп. Жай формалардың кеңістіктің белгілі бөлігін тұйықтайтын түрлері (куб, тетраэдр) жабық, ал тұйықталмайтындары (призма, пирамида) ашық деп аталады. Жай формалар жалпы және жеке болып ажыратылады. Бастапқы жағы симметрияның барлық элементтеріне әр түрлі бұрышпен көлбеулік жасаса, ондай жай формаларды жалпы, егер әлгі жақ симметрия элементтерінің біріне параллель не перпендикуляр болса, ондай жай формаларды жеке деп атайды. Жай формалардың аты гректің екі сөзінен құралады; бірі — қырдың санын көрсететін сан атауы, екіншісі — “эдра” (жақ). Мысалы, диэдр — екі жақ, тетраэдр — төрт жақ, т.б.

Сілтемелер

Қазақ энциклопедиясы

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.