Жайық бетінің кодын көру

{{Өзен
 |атауы                   = Жайық
  |шынайы атауы           = 
 |сурет                  = Ural river.jpg
  |сурет ені             = 
  |сурет атауы           = 
 |карта                  = Ural_river_basin.png
  |карта ені             = 
  |карта атауы           = Жайық бассейні
 |ұзындығы               = 2428 
 |су алабының ауданы     =  237 000
 |су алабы               = [[Каспий теңізі]]
 |өзендердің су алабы    = 
 |су шығыны              = 400
  |өлшеу орны            = 
 |бастауы                = [[Орал тауы]]
  |бастауының орны        = 
  |бастауының биіктігі    = 760
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = 54 |s_lat_min = 42 |s_lat_sec = 10
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = 59 |s_lon_min = 25 |s_lon_sec = 05
 |сағасы                 = [[Каспий теңізі]]
  |сағасының орны        = 
  |сағасының биіктігі    = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = 46 |m_lat_min = 53 |m_lat_sec = 02
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = 51 |m_lon_min = 37 |m_lon_sec = 01
 |еңістігі               = 
 |ел                     = {{KAZ}} {{RUS}} 
  |аймақ                  = [[Орынбор облысы]], [[Башқұртстан Республикасы]], [[Батыс Қазақстан облысы]], [[Атырау облысы]]
 |ортаққордағы санаты    = Ural River
}}
{{мағына|Жайық (айрық)}}
'''Жайық''' – [[Ресей|Ресей Федерациясы]] ([[Башқұртстан]], [[Челябі облысы|Челябі]], [[Орынбор облысы|Орынбор]] облыстары) мен [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]] ([[Атырау облысы|Атырау]], [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан]] облыстары) жеріндегі өзен.
Өзен [[Еуропа]] мен [[Азия]] дүние бөліктерін бөлуші [[Орал тауы|Орал таулары]]нан бірге шекара болып есептеледі.
Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км<sup>2</sup> , Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км.

==Бастауы ==
[[Орал таулары|Орал тауы]]<nowiki/>ның оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталып, [[Атырау]] қаласы орналасқан [[Каспий теңізі]]нің бөлігіне құяды. Жайық өзені Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі [[Орск]] қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан [[Елек]] өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау, Гүбірлі, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Құмақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды. Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткенен кейін  өзенге Көшім бөгені салынып, [[Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі]] тартылған. Жайықтың 80%-і қар суымен толығады.

== Этимологиясы ==
Бұл атаудың шығу, пайда болу тарихымен  мән-мағынасы жайлы әртүрлі жорамалдар бар. Екатерина ІІ жарлығы бойынша (Е.Пугачев көтерілісін халық жадынан өшіру мақсатымен) Орал деп атады. Ал жергілікті халық оны Жайық, Ақжайық деп те атайды.

Ол туралы біздің дәуірімізге дейінгі грек ғалымдары еңбектерінде мағлұмат берілген. [[Клавдий Птолемей]]дің «География» атты еңбегінде «Дайкс » деп аталса, ортағасырлық саяхатшы, араб ғалымдары Ахмед ибн Фадланның жазбаларында  ''Джаих'' деп аталған.

* Академик [[Василий Владимирович Бартольд|В.В.Бартольд]]: «Птоломей заманында Волга өзенінің аты фин тілінде ''Ра-Урал'', ал түркі тілдерінде ''Даикс (Яик)'' » атымен белгілі болған, -деп жазды.
* Көрнекті түріктанушы [[Николай Александрович Баскаков|Н.А.Баскаков]] Жайық топонимінің алғашқы даих нұсқасы алтай тілінің куман диалектісінде: «''Даиқ'' – өзен тасқыны» мәнін білдіреді деп жазды.
* Ғалым топономист [[Айтым Әбдірахманов|А.Әбдірахманов]] сөз түбірі – ''жай, жаю, жайылу'' етістігінің де түп төркіні осы сөзден шығады, осыған –''ық'' жұрнағы қосылып «Жайық» гидронимі жасалған деген пікір айтқан.<ref>Жер-су атаулары (этимологиялық анықтамалық) «Өнер» баспасы,  Алматы 2011 ISBN 978-601-209-161-8</ref>

== Гидрологиясы ==
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. 
Суды жинау көлемі – 220 мың км<sup>2</sup> . Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.

[[Орал]] қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, [[Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі]] тартылған. Жайық көбіне қар суымен (80%) толығады. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында – [[қараша]]ның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде [[наурыз]]дың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде [[сәуір]]дің ортасына дейін созылады. Өзеннен [[бекіре]], [[шоқыр]], [[майшабақ]], [[көксерке]], Каспий қаракөзі, [[табан балық]], [[сазан]], жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref>

== Салалары ==
Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан  Таналық , сол жағынан [[Ор]] салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан [[Елек]] өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, [[Үлкен Қызыл]], [[Сақмар]], [[Гүбірлі (өзен)|Гүбірлі]], [[Таналық]], [[Шаған (Жайық алабы)|Шаған]]; сол жағынан [[Шыңғырлау]], [[Гүмбей]], Үлкен Қараған, [[Сүйіндік (өзен)|Сүйіндік]], [[Үлкен Құмақ]], Ор, Елек, [[Барбастау]] салалары құяды.

Төменде Жайық өзенінің салалары көрсетілген:<ref>https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1600074</ref><ref>http://textual.ru/gvr/index.php?card=186324</ref>
{| class="wikitable"
|-
! Өзендер !! Ұзындығы !! Шекарасы !! Өзендер !! Ұзындығы !! Шекарасы
|-
| Ақсай || 110 ||Атырау облысы || Аксакалка|| 18 ||Орынбор облысы
|-
| Алабайталка || 12 || Орынбор облысы|| Алимбет || 45 || Орынбор облысы
|-
| [[Бағырлай]] || 239 ||Б.Қазақстан, Атырау обл.|| Бақсай || 106 || Атырау облысы
|-
|  Барал|| 21 || Башқұртстан|| [[Барбастау]] || 45|| Батыс Қазақстан облысы
|-
| Бердянка || 65|| Орынбор облысы || Бирся|| 30 || Башқұртстан
|-
| Бурлы|| 37|| Орынбор облысы|| Бурля||29 || Орынбор облысы
|-
| Буртя	|| 95 ||Орынбор облысы || Греховка || 10 || Челябі облысы
|-
| Губерля || 111|| Орынбор облысы || Гумбейка|| 202||Башқұртстан, Челябі, Орынбор обл.
|-
| Донгуз || 95 || Орынбор облысы || [[Елек]] || 623 || Орынбор, Батыс Қазақстан обл.
|-
| Елшанка || 40 ||Орынбор облысы || Елшань|| 11 || Челябі облысы, Башқұртстан
|-
| Жоғарғы Гусиха || 23|| Челябі, Орынбор обл.|| Зингейка || 102 || Челябі облысы
|-
| Иртек || 134 || Орынбор облысы || Каралга || 21 || Орынбор облысы
|-
| Каранъелга || 13 ||Башқұртстан || Каргалка  || 70 || Орынбор облысы
|-
| Кендірлі|| 22|| Орынбор облысы|| Кинделя || 145 ||Орынбор облысы
|-
| Киялы-Буртя|| 80 || Орынбор, Ақтөбе облыстары|| Кургаш || 21 || Башқұртстан
|-
| Кіші Қызыл || 113||Башқұртстан, Челябі облысы || Кіші Түсті || 18 || Башқұртстан
|-
| Қандыбұлақ || 23 ||Башқұртстан|| Қарабұтақ  || 26 || Челябі облысы
|-
| Қарағашты  ||13 || Орынбор облысы|| Мечетка || 19 || Орынбор облысы
|-
|Миндяк || 60 || Башқұртстан|| Ор ||332|| Орынбор, Ақтөбе облыстары
|-
| Орта Гусиха	|| 15 || Орынбор облысы|| Письменка || 18 || Орынбор облысы
|-
| Погромка || 45 || Орынбор облысы || Ржавчик  || 16 || Челябі облысы
|-
| Сақмар || 798 ||Башқұртстан, Орынбор обл.|| Суундук || 174 || Орынбор облысы
|-
| Таңалық || 225|| Башқұртстан, Орынбор обл.|| Тарлау || 11 || Башқұртстан
|-
| Терекла || 23 ||Ақтөбе облысы|| Төменгі Гусиха || 18 || Орынбор облысы
|-
| Тұздыкөл || 20 || Орынбор облысы|| Урляда || 42 || Челябі облысы
|-
| Урта-Буртя|| 115 || Орынбор, Ақтөбе облыстары || Үлкен Кумак || 112 || Орынбор облысы
|-
|Үлкен Қызыл || 172||Челябі облысы|| Үлкен Уртазымка || 87 || Башқұртстан, Орынбор облысы
|-
| Худолаз || 81 || Челябі облысы|| [[Шаған]] || 264 || Орынбор, Батыс Қазақстан обл.
|-
| [[Шыңғырлау]] || 290 || Батыс Қазақстан облысы|| [[Эбита]] || 47 || Ақтөбе облысы
|-
| Ямская|| 20 || Челябі облысы|| Янгелька || 73 || Башқұртстан, Челябі облысы
|}

== Шекарааралық Жайық өзені ==
[[File:Urals river Bashkortostan.JPG|thumb|350px|right| Жайық, [[Орал (Учалин ауданы)|Урал]], [[Башқұртстан]]]]
=== Башқұртстан шекарасында ===
Жайық өзенінің бастауы Оралтау жотасында, теңіз деңгейінен 600 м биіктікте орналасқан Нәжімтау тауының етегінде орналасқан. Бұл жерден 12 шақырым 
жерде Башқұртстанның Учалин ауданына қарайтын Вознесенка ауылы орналасқан.<ref>https://kamnedelmiass.ru/v-kakoe-more-vpadaet-ural-reka-ural-v-rossii/</ref>

Жайық өзені [[Башқұртстан]] арқылы 130 км ағады. Су жинау алабы Башқұртстан Республикасының аумағында-27300 шаршы км (республика аумағының 19% - ы). Ең көп сулы-Самар өзені болып табылады, ол ауданы бойынша небәрі 7,3% - ды ғана алып, жылдық ағын нормасының 40% - ын береді. Республика аумағында қалыптасатын ағынның орташа ағыс көлеміндегі Орал өзені бассейнінің үлесі, сондай-ақ өзен суларының республикадан кетуі 9,12% - ды құрайды. Жайық өзені бассейнінің өзен суларының ағыны Башқұртстан Республикасының аумағында жоқ.<ref>ГИДРОЛОГО-ГИДРОХИМИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА БАССЕЙНА РЕКИ УРАЛ НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН. https://cyberleninka.ru/article/n/gidrologo-gidrohimicheskaya-harakteristika-basseyna-reki-ural-na-territorii-respubliki-bashkortostan</ref>

Бұлақ бастауында оларды бір ағысқа бағыттаған бес қайнар көзі бар. Бұлақтардың айналасында қара-жасыл, қара қоңыр түсті қайың орманы бар. Ал одан әрі ылғалдың көзі болып табылатын батпақтар жалғасады. Бұлақтардың бірінің астынан өзен қайнары шағын вулкандарша атқылауда. Оның жанында «Осы жерден Жайық өзені басталады» деген шойын плита тақтасы орнатылған. Тақтада Жайық өзенінің  жағасында орналасқан қалалардың атаулары бар лента бейнеленген. Батпақтардан өтіп, Жайық  негізгі, оңтүстік бағытқа қарай бет алады. Тар және терең шатқалдардан, тау сілемінен өтіп, өзен жартастары арасында жылдам ағып, Орал даласына шығады.<ref>А.А.Чибилёв Река Урал: Историко-географические и экологические очерки о бассейне р. Урал. — Л.: Гидрометеоиздат, 48-бет.</ref>

=== Челябі облысы шекарасында ===
[[Челябі облысы]] арқылы өтетін Жайық өзенінің жалпы ұзындығы 382,5 шақырымды құрайды. Облыс аймағында Волковское ауылына дейін  өзен жылдам ағысы бар тау өзені ретінде келеді. Верхнеуральск қаласынан кейін - Жайық тегіс өзен ретінде ағып, Магнитогорскіден кейін ол қайтадан тар тасты жағалауларда ағады.  Жайық Челябі облысының шекарасын Қызыл ауданының Первомайский кенті арқылы кесіп өтеді.

Жайықтың көптеген салалары бар, олардың ішіндегі ең ірілері (Челябі облысында):  '''Гумбейка, Зингейка, Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл және Үлкен Қараған.'''

Жайық суы елді мекендерді және Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Магнитогорскіде  өзенге екі су қоймасы салынды — Верхнеуральск және зауыттық тоған.

Жайық Челябі облысының үш үлкен елді мекенін - '''Верхнеуральск''', '''''Магнитогорск''''' және '''Кизилское''', сонымен қатар бірнеше ондаған шағын қалалар мен ауылдар арқылы ағып өтеді.

Жайық жағасында өте әдемі жартастар, төбелер, шыңдар - Верхнеуральск маңында Үлкен және Извоз-Гора таулары, Янгельское ауылының жанындағы Ақ-Тас шатқалы, Кизилскийдің жанындағы Көк Шихан тауы кездеседі.

Челябі аумағындағы Жайық өзенінен көксерке, табан, сазан, жайын балықтары кездеседі.  Өзен Еуропа мен Азияның табиғи шекарасы болғандықтан, жағалауларда және әсіресе көпірлерде көптеген ескерткіш белгілер орнатылады.<ref>http://www.xn--74-6kca2cwbo.xn--p1ai/nature/lakes_rivers/ural_reka/</ref>

=== Орынбор облысы шекарасында ===
Жайық Орынбор облысын шығыстан батысқа қарай 1 164 шақырым үстінде облыстың 10 ауданынан өтеді.
Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды (төменгі ағыс, аралығы 840 км.).

Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридиандық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м.. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады.

Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді.

[[Орск]] қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады.

Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Жайықтан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді.

[[Елек]] сағасына дейін Жайықтың сол жағалауындағы ірі өзендері – Киялы-Буртия, Урта-Буртия, Буртия, Бердянка, Донгуз, Черная - бұл әдеттегі дала өзендері, бірақ көктемгі қысқа су тасқыны бар. Олардың екеуі - Донгуз бен Черная - жаздың ортасында кеуіп қалды.
Елек өзені - Оралдың сол жағалауындағы ірі саласы. Електен төмен, Жайық оң жақта тағы үш маңызды саласы ағады: Киндел, Иртек және [[Шаған]]. Орск қаласында Жайыққа  [[Ор (өзен)|Ор]] өзені құяды.

Орынбор территориясындағы Жайық өзенінде кеме қатынасы жоқ, ені 50-170 м., тереңдігі - 3-5 м., ағынның жылдамдығы - 0,3 м / с, түбі құмды, шоқылар жоқ. Жағалауы негізінен тік, жартастарының биіктігі 5–9 м. Жайық  өзенінің жазығы кең - 10–12 км., шалғынды, орман алқаптары көп, көптеген шоқылар кездеседі.<ref>http://orenobl.ru/priroda/ural.php</ref>

=== Батыс Қазақстан облысы шекарасында ===

Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала – [[Шаған]] мен [[Барбастау]] өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті-дала және шөл.

Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев, Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 300 км-ге созылады.

Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан түрлілігінің интроаймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт ландшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың жасыл желегімен алмасады.

Жайықтың жайылма ормандары: [[Емен|емендер]], қара ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін. Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және шағын тоғайлар құрайды.

Жайылмалардағы өсімдіктердің таралуына тасқын сулардың тұру ұзақтығы үлкен әсер келтіреді. Өзеннің қазіргі арнасынан жайылманың жоғары беткейінің экологиялық қатарын мына өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Облыстың солтүстігінде өзен бойының құмайт қайрандарында бұтақты талдар өседі, ал Қызыл – Жар еңдеуінде оларға жыңғылдар араласады. Олардан жоғары қаратал, арнадан әрі талдық екпелер орналасқан.

Жер бедерінің биіктеу жерлерінде, жағалаулардың өнбойы мен ескі арнасында қара терек пен ақ терек тоғайлар орналасқан. Орман тұқымдарының осы екі түрі барлық орман алқаптарының 50 % құрайды.

Шегіршін орман алқаптары орталық жайылманың жоғары телімдерінде орналасқан, тасқын сумен басу кезеңі 30 күннен аспайды. Шегіршін бұталар мен ақтерек жазықтар арасында орналасады. Шегіршін орман алқаптары оңтүстікке қарай азаяды, ал Антонов ауылынан оңтүстікке қарай жоғалады.

Экологиялық қатардың жоғарғы бөлігін емендер алады. Мұнда тасқын сулардың тұру ұзақтығы үш аптадан аспайды. Еменді ағаштар тек өзеннің солтүстік жағында шоғырланған. Жайылмалы ормандар бұта қопасымен жамылған шабындық пен алаңдарға ауысады.

Өзен жайылмасындағы экологиялық жағдайдың алуан түрлілігі: жер бедері түрліше қиылысып отыратындығы, су қорларының көптігі, бай жануарлар дүниесінің тіршілігі мен сақталуына өсімдіктер топтастығының алмасуы қолайлы әсер туғызған. Өзен жайылмасында бұлан, елік, жабайы қабан, қоян, түлкі, тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Өзеннің солтүстік бөлігінде қоныс аударған камшаттардың мекендейтін үйшіктер мен жасанды бөгеттері кездеседі.

Әсіресе, құсқанаттылардың саны мен түрлері ерекше көп. Жайылмалық ормандарда сары шымшықтар, сайрақтар, шыбынқырғыштар, тоқылдақтар, мысықторғайлар, бақтар мен қамыстардағы сұлыкештер, ормандағы жадырақтар, құрлар, бөденелер, байғыздар және т.б мекендейді.

Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары құрылған.

Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың га, бұлан елік, қабан, құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан реликта - су жаңғағы (чилим) мен су папортнигінің (сальвиния) оңтүстіктегі мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі, сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және балықтың 9 түрі есептеледі.

Кирсанов кешенді қорықшасы, жер көлемі 61 мың га, қамшатты жерсіндіру және елік, бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандары сақталған. Бұл жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиреп бара жатқан өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл кітапқа енгізілген көптеген өсімдік түрлері өседі (қарапайым емен, мамыр маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша, субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары да табылады.

=== Атырау облысы шекарасында ===
Атырау облысының үлесіне Жайықтың 323 шақырымдық сағалық бөлігі тиеді. Индер ауылдары аралығында белдеулей өтіп теңізге дейін шөл аймағы созылады. Көктоғай елді мекенінен бастап арнасы кеңи бастайды. Бұл жерден Нарын мен Бақсай арналары бөлінеді. Өзеннің төменгі ағысында  0,5-тен 3 км-ге дейін, [[жайылма]]лар кездеседі, өзен деңгейінен биіктігі біртіндеп төмендейді және [[Өтешқали Атамбаев ауылы|Топайлы]] ауылында 6-7 м. [[Алмалы (Атырау облысы)|Алмалы]] ауылында 2 м. құрайды. [[Сурет:Жайық өзені. Дамба ауылы .jpg|thumb|right|200px|Жайық өзені Жайық алабының ең төменгі нүктесіндегі соңғы елді мекен Дамбы ауылының тұсында]]

Жайықтың төмен жерлерінде [[қамыс]], бұталар, [[мия]] және жайылымдық шалғындар дамыған. Жоғарғы сағасында [[жусан]], қурай, вейник, [[еркек шөп]], қамыс шөптері және [[жыңғыл]]дар кездеседі.

Атырау қаласына жақындаған сайын, Жайықтың жағалауы да жандана бастайды. Жағалау жаппай бау-бақша саяжайлары, бақшалар, орман питомниктері, жазғы коттедждер басталады. Сонымен қатар ондаған үлкен құбырлар мен су алу қондырғыларын, магистральдық каналдың қуатты су қабылдайтын станцияларын көруге болады.

Жайық өзені Атыраудан кейін бірден сол саласы Перетаска тармағынан басталады. Оның артында Бұқар мен Яицкийдің тармақтары бөлінген. Яицкий тармағы арна түрінде тереңдетілген Атаман қолтығы арқылы теңізге шығады. Жайықтың негізгі арнасы - үнемі жасанды түрде тереңдетіліп тұратын 20-дан астам қолмен жасалынған каналдар арқылы таралады.

Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды.

Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік – теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км ² тең. Өзен атырауы көлемі 600 км².

Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.

Қазіргі кезде Жайық өзені - [[Каспий теңізі|Каспий]] алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен.

Күзде 15 тамыздан 15 қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады.

Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді.

Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.

== Жайық өзенінің экологиялық проблемалары ==
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары , басқа да өзендер сияқты, кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты.

Жайық өзенінің тозып өзгеруінің бірінші себептері болып, толассыз су ағынының табиғи үрдістердің механикалық үрдістер түріндегі әсерінен болатын арнаның бұзылуы болып табылады. Оның жағымсыз салдары болып табылатындар:

# - Арнаның лайлануы, өзеннің тайыздалуы мен оның гидрологиялық режимінің нашарлауына соқтыратын қайраңдардың пайда болуы;
# - Жағалаулардың иреңдері мен топырақты жерлерінің жеңіл механикалық құраммен шайылуы. Бұл өзеннің арнадан шығып және үлкен аумақты басып кетуіне қауіп туғызады.

Осы үрдістер Жайықтың көктемгі қатты тасқынымен тіптен тереңдей түседі. Қазақстандық аймақта өзен арнасының лайлануына теріс әсер ететін факторларға ағысты баяулатын даланың жазықтылығы және арнаның көп ирелеңдігіне әсер ететін жер бедерінің сәл жотылығы жатады. Осыған байланысты өзеннің тұтастығы мен қызметі оның тұрақты күтімсіздігінсіз мүмкін емес. Өзен арнасының лайлануына оның салалары мен бастау көздерінің тазаланбауы әсер етеді. Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші өзендерге Шаған, [[Деркөл]], [[Елек]], [[Утва]], [[Рубежка (Жайық тармағы)|Рубежка]], [[Быковка]], [[Барбастау]], [[Емболат]] т.б. кіреді.

Бұдан басқа , Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтері де өзіндік әсерін тигізеді. Елді мекен жерлердегі жағалай өзеннің жағалаулары мен су алатын алаңдарда, тасқын кезінде өзенге шайылатын қалдықтар төгіледі.

Жайық бойында орналасқан үлкен қалалардың арналы тазалық құралғылары ескірген, қайта жаңғыртуды қажет етеді және арналық ағындарды қажетті дәрежеде тазартуды қамтамасыз етпейді.

Жайық өзенінің беткі суларының ластануының маңызды факторы өндірістік кәсіпорындарының қызметі, суалатын алаңдар аумағындағы ескіден бергі ластар, қалалық, және кенттік шайынды сулар болып табылады.

Жайық өзені мен аңғарлардың суының азаюына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бұзылуына рұқсатсыз ағаштар кесу және далалық өрттер әсер етуде.

Шекарааумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес, Ресейдің де ерекше мемлекеттік маңызды негізі су күретамыры болып табылатыны сөзсіз. Тіпті одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен «Ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандары тізбесі мен ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері» бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге сәйкес келсе де, ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған, осыған байланысты оған өз дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді.

Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік экономикасында аса маңызды орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жағдайын және су кешенін қалыпқа келтіру мен сақтау басты міндет. Жайық өзенінің көпғасырлық бай тарихы біздің ұрпақтар үшін жоғалмауы керек.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref>

== Білгенге маржан ==

* Бұл қасиетті Жайық өзені, осы өзеннің бойында [[Қыз Жібек]] балалық шағын өткізген. Осы өзенді өтіп Төлеген Қыз Жібекке келген.
* Осы өзеннің суына [[Махамбет]] пен [[Исатай]] әскері аттарын суарған. Осы өзенді қорек еткен. Осы өзен үшін алысып, жан беріскен. Ел азаттығы үшін осы өзенді талай малтып кешіп жүріп соғысқан.
* Осы өзенді өтіп әйгілі [[Бөкей хан]] "Ішкі Орда" атты Еділ-Жайық арасына қоныс тепкен "қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған" хандықтың негізін салған.
* Осы өзеннің жағасында Алашорда үкіметінің негізін салушылардың бірі [[Халел Досмұхамедов|Халел]] мен [[Жаһанша Досмұхамедов]]тар дүниеге келген. Осы өзенді малтып жүріп балалық шақтарын өткізген!
* Осы өзеннің суымен [[Александр Македонский]] де ауқат алған. Осы өзеннің жерінен өзімен-өзі шығып жатқан қара майды көріп [[Аристотель]] де таң қалған. Осы өзенді өтіп [[Бату хан|Батый Хан]] қыпшақ халқынын рухымен Русь әлемінің "ел боламыз" деген үмітін жүздеген жылдарға кейін шегеріп, отар қылып, Еуропаның жартысын жаулап алған.
* Осы өзенді өтіп әйгілі [[Марко Поло]] Еуропаға Азия әлемін ашқан.
* Осы өзеннің жағасында адамзат тарихындағы ең дарынды қолбасшылардың бірі [[Сұлтан Бейбарыс]] дүниеге келген. Осы өзеннің бойға сіңген нәрімен Сұлтан Бейбарыс бүкіл Ислам әлемін Моңғол және Крест шапқыншылығынан сақтап қалған. Байтал түгіл бас қайғы заманда [[Мұстафа Шоқай]] да осы өзеннің бойымен шетел асқан.
* Осы өзеннің бойында толғауын шегіне жеткізіп [[Құрманғазы]] құдіретті күйлерін шығарған! Осы өзенді қазақтың маңдайына біткен ұлы [[Әлкей Марғұлан]] да малтып жүріп Сарайшықты зерттеген! <ref>http://massaget.kz/blogs/6109/</ref>

== Сілтемелер ==
* [http://www.zhasalash.kz/sayasat/5476.html Медведев үшiн Жайықтың құны көк тиын] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305063929/http://www.zhasalash.kz/sayasat/5476.html |date=2016-03-05 }}

==Дереккөздер==
<references/>

 
{{wikify}}

[[Санат:Ресей өзендері]]
[[Санат:Батыс Қазақстан облысы өзендері]]
[[Санат:Атырау облысы өзендері]]