Жүген

Жүген құрылымы

Жүген – мінген немесе жегілген атты басқарып отыруға арналған аттың басына кигізілетін әбзел. Жүгенді аттың басына кигізуді – "жүгендеу" деп айтады. Атты мінгенде тізгінінің, ал, жегілгенде делбенің бір жағын тарту арқылы аттың басын бұрып, сол арқылы аттың жүретін бағытын өзгертіп отырады. Ал, екі жағын қатар тарту арқылы атты тоқтатады және кейде атты артқа шегіндіруге де болады. Атты тек пайдаланған (мінгенде, жеккенде) кезде ғана жүгендейді де, ал басқа уақытта ноқтамен байлайды. Себебі жүгеннің ауыздығы болатындықтан аттың жем-шөп жеуіне, су ішуіне кедергі келтіреді. Осыған орай негізінен жүгеннің астынан ноқталау кең таралған.

Жүгеннің құрылымы

Шаужай

Шаужайлы жүген

Жүгеннің міндетті бөліктері: ауыздық, сулық, жақтау, кеңсірік, сағалдырық, желкелік, тізгін. Ал, қосымша бөліктері: кекілдік, қасқалық, шылбыр, шаужай және әртүрлі әшекейлер.

• Ауыздық – жылқыны бұруға, тоқтатуға қажетті екі бөлек темірден қозғалмалы етіп жасалған жүгеннің негізгі бөлігі. Ауыздық сулық деп аталатын шығыршық темірдің көмегімен жақтауға бекітіледі. Аты айтып тұрғандай, ол аттың аузына көлденеңінен салынып, тізгінді тартқанда екі езуін артқа қарай керу арқылы атты тоқтауға және сыңарлай тарту арқылы бір жағына қарай бұрылуға мәжбүр етеді. Ауыздық аттың езулерін қиып кетпес үшін сулыққа бекітілетін тұсы жуандау етіп жасалады
• Сулық – ауыздық пен жақтауды түйістіріп тұратын және шылбыр немесе делбе тағылатын дөңгелек шығыршық темір. Сулық шаужайдың міндетін де атқаратындықтан кейде сулықты шаужай деп те атау кездеседі. Ауыздық жем-шөп жеуге, су ішуге кедергі келтіретіндіктен кейде сулықтың мінер жағы жақтауға арнайы жасалған ағытылмалы темір арқылы бекітіледі.
• Шаужай – ауыздықтың екі шетінегі шығыршық темірлерге көлденең салынған бір тұтамдай темір.
• Жақтау – жүген бөліктерін біріктіріп тұратын жүгеннің екі жақ бойы. Жақтауға сағалдырық, кеңсірік, кекілдік және екі ұшына сулық (кейде шаужай) бекітіледі. Аттың желке тұсына келетін жақтаудың бөлігін желкелік деп атайды.
• Желкелік – жылқының желке тұсына келетін жақтаудың бөлігі. Желкелік кейде тұтас болса, кейде жүгенді жылқының басына шақтап өзгертіп отыратындай етіп екі бөліктен жасалады. Желкеліктің "мінер" жақ бөлігі қысқа болып келеді де, оған айылбас орнатылады немесе ұшынан "ойықша" жасалады. Ал, "қамшылар" жақ бөлігі ұзынырақ болып келеді. Егер желкелікке айылбас бекітілген болса, онда ұзын жағына айылбас тілі өтетін бірнеше тесік тесіледі. Жақтаудың бір жағы тұйықталып өрілген болса, онда желкеліктің екінші ұзын жағы тұйық арасынан өткізіліп, шалып байланады. Жүген аттың басына желкелік арқылы бір рет шақталып бекітіледі де, одан кейін тек ат басына кигізіле береді. Ал, ол жүгенді басқа басы үлкен немесе кіші аттың, тайдың, құнанның басына салса, міндетті түрде жүгеннің желкелігі арқылы шақталады.
• Кеңсірік – екі жақтауды бір-біріне жалғастыра жылқының кеңсірік тұсына бекітілетін жүген бөлігі. Бұл жүген жақтауларының артқа жылжымауын қамтамасыз етеді.
• Сағалдырық – жүгеннің ат басынан сыпырылып кетпеуін қамтамасыз ету үшін жылқының алқымын орай бекітілетін бөлігі. Сағалдырықтың ұзын жағы жүген жақтауының оң жағына (аттың қамшылар жағы), ал қысқа жағы жүген жақтауының сол жағына (аттың мінер жағы) бекітіледі. Егер сағалдырықтың қысқа жағына айылбас бекітілген болса сағалдырықтың ұзын жағы осы айылбасқа бекітіледі. Ал айылбас бекітілмейтін жағдайда сағалдырықтың қысқа жағынан өру немесе түю барысында тұйықтап "ойықша" қалдырып кетеді. Осы қалдырылған "ойыққа" сағалдырықтың ұзын жағы өткізіліп, шалып бекітіледі. Кейбір шеберлер сағалдырыққа шашақ немесе қоңырау тағып, сәнін кіргізуге тырысады. Жүген аттың басына кигізгеннен кейін сағалдырығы бекітіледі де, жүгенді қайтадан аттың басынан алғанда шешеді.
• Тізгін – салт мінгенде жылқыны бұру, тоқтату үшін қажетті жүген бөлігі. Оның ұзындығы шамамен бір жарым-екі құлаштай, жалпақтығы бір елідей болады. Тізгіннің екі ұшы ауыздықтың екі шетіне байланады да, орта тұсынан адам ұстап отырады. Тізгін негізінен қайыстан тілініп дайындалады. Егер, тілінген қайыс қысқа болса жалғанып жасалынған. Шылбыр болмағанда атты осы тізгінімен уақытша байлай салатын және атты қаңтару керек болғанда тізгінді ер-тоқымға байлап қоятын болған.
• Кекілдік – жылқының шеке тұсына басып тұратын жүген бөлігі. Жүгеннің бұл бөлігі дәстүрлі ортада кекілдірік, кекілбасар, милық, шекелік, маңдайлық деп те атала береді. Көбінесе сәнді жүгендерде ғана жасалынады. Кейбір шеберлер кекілдіктің орта тұсына көз салып, зерлеп, шашақ тағып та қояды.
• Қасқалық – кекілдік пен кеңсіріктің арасын қосып тұратын жүген бөлігі. Қасқалық ат басына кигізілген жүгеннің неғұрлым сәнді көрінуі үшін жасалынады. Ол маңдайлық пен кеңсіріктің арасын тігінен қосатын бір немесе айқастыра орнатылған екі бөліктен тұруы мүмкін. Осыған сәйкес мұндай жүгендерді "жалғыз қасқа жүген" немесе "айыр қасқа жүген" деп те атаған.
• Шылбыр – атты байлап қою, жетектеу үшін сулыққа байланған жіңішке, ұзын арқан. Жүгенге көбінесе шылбыр тағыла бермейді. Байлаулы ат үркіп тартынса жүгенді бүлдіруі (созып, үзіп кетуі) мүмкін болғандықтан, көбінесе жүгеннің астынан ноқта салынып, сол ноқтаның шылбыры арқылы байланатын болған.

Жүген түрлері

Жүген негізінен қайыс пен былғарыдан өріліп, түйіліп немесе ызылып жасалады. Оның күнделікті қолданылатын қарапайым түрлері мен күмістелген аса бағалы түрлері болады. Берік, әрі сәнді жүгенді негізінен "өрімшілерге" арнайы жасататын болған.

• Түйме жүген – иленген қайыстан түю арқылы жасалған жүгеннің қарапайым түрі. Күнделікті шаруаға арналғандықтан оны көп әшекейлемейді. Түюіне қарай мұндай жүгендер жалаң жүген (жалаң қабат қайыстан түйілген), қабат жүген (екі қабат қайыстан түйілген), өткерме жүген, дөңгелек немесе керей жүген деп аталады. Қос қабат қайыстан түйiлген жүген жалаң қабат қайыстан түйiлген жүгенге қарағанда берiк және көркем келедi.
• Дөңгелек жүген немесе керей жүген – басқа жүгендер секілді түйілмейді, тек түйіндердің бұрылыстарына (сулыққа – екі, жақтауға – екі, кеңсірікке – бір, барлығы бес дана) ортасында 3 тесігі бар сегіз қырлы гүл тәрізді шығыршық темір салады. Бұл жүгенге түйін шығармағандықтан сәнді, әрі қайысты тесіп, кеспегендіктен берік болатын артықшылық береді. Бұлайша жасалған жүгенді негізінен керейлер пайдаланғандықтан дөңгелек жүген, керей жүген деген атау қалыптасқан. Керейлер өзге тайпаларға сауда, жүргіншілік жолмен барғанда осы дөңгелек жүгені арқылы танылса керек.
• Өрме жүген – қайыс таспалардан, жіптен өріліп жасалған жүген түрі. Бұл түйме жүгенге қарағанда әдемі, әрі мықты болады. Өрме жүгендi таспаның қалыңдығы мен жалпақтығына қарай үштен – он екі, тіпті, одан да көп таспамен өруге болады.
• Ызбалы жүген – қайысты немесе былғарыны қабаттап ызып тігіп жасаған жүген түрі. Ызбалы жүгенге шеберлер күмістен, жезден жапсырмалар қондырып та жасайды. Қондырылған жапсырмалардың жасалған материалына қарай жүген күміс жүген, жез жүген, былғары жүген деп те аталған.

Жүген атаулары

Күміс жүген

Жүген жасалған материалына, өрім санына, әшекейіне немесе ырымдап тағылған заттарына және т.б. байланысты жүгеннің түрлі атаулармен аталуы мүмкін. Мәселен, қайыс таспадан өріп немесе түйіп, әшекейсіз етіп жасалған жүгендер – қайыс жүген деп аталғанымен, өріліп, түйіліп немесе ызылып жасалғандығына байланысты – түйме жүген, өрме жүген, ызба жүген деп та атала береді.

• Сәндік немесе ырым етіп үкі қауырсыны тағылған жүген түрі – үкілі жүген;
• Күміс қоңырау бекітілген жүген түрі – қоңыраулы жүген;
• Кекілдігі мен кеңсiрiгін тiк немесе айқастырылған қайыспен қосып сәнделген жүген түрі – "жалғыз қасқа жүген" немесе "айыр қасқа жүген";
• Сыртын жез сыммен орап жасаған жүгеннің түрі – "сары ала жүген" деп аталады.

Өте ертеректе қазақ даласында алтын шытыралармен сәндеп жасаған жүген түрі болғанымен, қазақта алтындалған жүген кездесе бермеген. Керісінше, күміс жүген қазақ арасында өте көп тараған.

• Күміс жүген – күміс жалатылған шытыралармен (құймаларды) әшекейлеген жүген түрі. Сәндік үшін жасалған жүгендердің ең қымбаты осы күміс жүген болып табылады. Бірақ, өте қымбат және ауырлығына байланысты ерекше жағдайларда (көш барысында, той-томалақ, ас-жиында) ғана пайдаланылғаны болмаса, күнделікті тұрмыста көп пайдаланылмаған.

Жүгенге байланысты сөз орамдары

Қазақ арасында жүгеннің қызметіне байланысты қосымша мағынада қолданылып, соған байланысты төмендегідей сөз орамдары қалыптасқан:

• Жүгенсіз кету – ешкімнің ақылын тыңдамай, өз бетімен бейберекет тыюсыз кеткен адамға қаратыла айтылатын ұғым.
• Жүген ұстап қалу – мінетін атынан айырылып,қаражаяу қалу дегенді білдіреді. Сонымен қатар бұл малсыз қалу деген мағынада да қолданылған.

Қазақта жұт, барымта, індет немесе салғырттықтан бар малынан айырылып қалу жиі кездесіп отырған. Жүген-құрық тимеген – үйретілмеген, шу асау, тағы, еркін деген мағынаны білдіретін дәстүрлі ұғым. Бұл адамға, малға қатысты да айтылады.

Әдебиеттер

• Бабалықұлы Ж. Ер тоқым // Ер қанаты. Жинақ. Құраст.: Ж.Аупбаев. Алматы: Қайнар, 1987. 259-278-бб.;
• Нұрғалиұлы Н., Еженбекұлы Е. Ат әбзелдерi. Ер // Ата салтыңды аяла (Қазақ салт-дәстүрлерi туралы таным). Құраст.: Н.Ақбаев. Алматы: Ана тілі, 1998. 96-113-бб.