Корей поэзиясының жанрлары

Корей поэзиясының жанрлары Поэзия жанры корей әдебиетінде ежелден жақсы дамыған. Халық өміріндегі поэзияның ролі, жанрлық сипаты мен орындалу мәнері, поэтикалық туындылардың табиғаты мен ерекшелігі секілді поэзияға қатысты мәселелер корей әдебиетінде біршама зерттелген. Жалпы корей әдебиеті екі тілде жазылуына байланысты корей тіліндегі туындылар және ханмун туындылары («ханси», сөзбе-сөз аударғанда «қытай өлеңдері») деп екі тармаққа бөлінеді. Ханмун – вэньянь қытай жазба тілінің корейлендірілген формасы. Ханмунмен жазылған корей поэзиясы ІХ ғасырда басталып, ХІХ ғасыр соңында аяқталды. Ханмунның халық арасына етене сіңіп кеткені соншалық, сарай ақындарын айтпағанда, кез-келген білімді адам, оқымысты, әскербасы, янбан (дворян), мейлі буддалық монах болсын өз эрудициясын, білімін, тәрбиелігін, мәдениетін тек ханмун өлеңдері арқылы көрсетуге тырысты. Тіпті жоғарғы шен алу үшін емтихан тапсырғанда да ханмун тілінде шығарма жазуға тиісті болды. Ханмунмен байланысты бірнеше жанрлар дамыды: уставтық өлеңдер гэлюйши, бес немесе жетітармақты цзюэцзюй, жетітармақты пайлюй, шағын юэфу т.б. Ханмун туындыларының кең тарағандығын ХУІ-ХУІІ ғасырларда енкквиси деп аталатын арнайы поэтикалық сайыстың өткізіліп отырғандығынан байқауға болады. Ал біз корей тіліндегі өлеңдердің пайда болып, даму тарихына тоқталамыз. Корей фольклорының лирикалық жанрына жататын мине деп аталатын халықтық өлеңдер бүгінгі корей поэзиясында кездесетін барлық жанрлардың бастау көзі болып табылады. Корей поэзиясының ұлттық құндылықтарын бойына сіңірген көптеген халықтық өлеңдер мазмұны мен пішініне қарай әртүрлі. Еңбекке, әдет-ғұрыпқа, тұрмыс-салтқа байланысты туған пхунье өлеңдері тақырыптық тұрғыдан корей дәстүрлерімен байланысты болып келсе, чхаме өлеңдері өткір, саяси мазмұнда келіп, аллегория түрінде беріледі. Корей тілінде жазылған өлеңдер корей ұлттық музыкалық аспаптарының (пак, пипха, каягым) сүйемелдеуімен айтылды. Ханмуннан ерекшелігі корей тіліндегі өлеңдердің жекелеген жинақтары, антологиясы болған жоқ. Бұл туындыларда кездесетін әдеби көркемдегіш тәсілдердің барлығы дерлік халықтық өлеңдерден алынған (гипербола, метафоралық образдар, лирикалық арнаулардың композициялық тәсілі, қайталаулардың әртүрлі типтері, т.б.). Ал өлең өлшемі әдетте қысқа болып келеді, жиі кездесетіні – төрттармақты шумақ. Корей поэзиясындағы жетекші жанрлар қатарында хянга, сиджо, каса, коре кае, кенгичхега, тальгори, чханга, чаюси өлеңдері аталады. Соның ішінде ең негізгісі әрі ең көнесі хянга өлеңдері. Хянга – иду тәсілімен (иду тәсілі – корей тілінің сөздері мен грамматикалық көрсеткіштерін фонетикалық таңбалау кезінде қолданған қытай иероглифтері) корей тілінде жазылған. Хянганың 25 өлеңі сақталған. Олар екі буддалық жинақта: 11 өлеңі – «Кюне өмірінде», 14 өлеңі – «Үш мемлекеттің тарихи жазбаларында» қалып кеткен істер» атты тарихи ескерткіш «Самгук юсада» жазылған. Хянга өлеңдері 4, 8, 10 жолдан тұрады. 10 жолдан тұратын хянга үш шумаққа бөлінеді: екі төрт жолдан және соңғы екі жолдан. Біздің заманымызға дейін хянга әртүрлі пішінде жеткендіктен, оның нақты өлшемі әлі күнге белгісіз болып отыр. Корей тілінің ең ежелгі жазба ескерткіштері хянганы алғашында сэнэн-норэ немесе санвега деп атады. Хянга – «туған елдің әуені», «ана тілінде жазылған өлеңдер». Бұл Корей түбегінің оңтүстік-шығысында орналасқан, сонан УІІ ғасырда бүкіл түбекті өзіне бағындырған Силла дәуірінде (УІІ-Х ғғ.) кеңінен тараған поэзияға берілген жалпы атау. Хянга өз кезегінде қытай тілінде туған поэтикалық туындыларға, әсіресе танси өлеңдеріне қарсы бағытталған дүние болғандықтан, корей әдебиетінде әуел бастан-ақ «өзінікі» мен «өзгенікінің» арасындағы бөлінушілік қалыптасқан [1,20]. Себебі қытай иероглифтерімен жазу күшейіп, ханмун өлеңдері шарықтап дамығанда корей тілінде жазылған корей әдебиетінің ежелгі дәстүрі – хянга елеусіз қалды. Хянга – корей мемлекетін құрушылар туралы тарихи аңыздар мен ежелгі ритуалдық өлеңдерден туды. Хянга өлеңдерінде әлемді тану, түсіну мен ондағы хаос пен космостың өзара әрекеті моделі көрініс тапқан. Ежелде поэтикалық сөздер магиялық қызметке ие болды. Поэтикалық сөз космос әлеміндегі тәртіпті сақтау керек. Хянганы ритуалды өткізу үдерісінде абыз-ақындар шығарды. Әрине, ритуалдар көп болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі бір ғана айқын мақсатқа ие болды: әлемде үндестіктің бұзылмауын қадағалау, демеу мақсаты болды.

Коре династиясы дәуірінен бұрын пайда болып, қалыптасқанымен Чосон династиясы дәуірінде, яғни ортағасырлық кезеңде дамыған (ХУғ.) корей поэзиясындағы келесі бір жанр – каса жанры. Каса өлеңінің алғашқы үлгісін жасаушы Чон Гыгин («Көктемді жырлаймын») деп танылған. Ал әрі қарай дамуына ерекше үлес қосқан көзі тірісінде туған халқының ықыласы мен мейіріміне ие болып үлгерген көрнекті ақын Чон Чхоль. Ч.Чхольдың артында қалдырған мұралары қомақты: ханмунмен жазылған 7 том шығармалар, 80-нен астам сиджо, 4 каса т.б. Ч.Чхоль «Квандондық әуендер», «Сонсондық әуендер» атты екі пейзаждық касасында табиғаттың әсемдігін, кереметтігін, ұлылығын, өзінің жан-дүниесі табиғатпен біте қайнасқан, үндестікте екендігін шабыттана жырлайды. Ақын өлеңдерінде адам баласы табиғатқа үн қатып, оңашада онымен тілдесе отырып, өз қуанышын, жан тыныштығын табады. Чхоль касасындағы образдың сан алуандығы, теңеулердің көптігі экспрессивтілікпен, ырғақпен үйлесім тауып жатады. Чхоль касасында суреттелгендей пейзаж үлгісін бүкіл корей поэзиясынан табу қиын. Чхольдың дәстүрін жалғастырушы белгілі ақын Пак Инно (1561-1642) болды. Ақынның «Нога аймағы туралы әуен», «Тұйық көше туралы сөз» атты касалары өмірінің тақуалық кезеңіне арналған. Пак Инно 1592-1598 жылдары Имджин азаттық соғысы кезінде жапон армиясы мен флотын талқандауға белсене қатысты. Ақынның соғыс уақытында, соғыстан кейін жазған «Әлем туралы өлең», «Кемедегі ойлар» т.б. касалары өз дәуірінің патриоттық көңіл-күйін бейнелейді. Инно касалары корей халқының ұлттық батыры, қолбасшы Ли Сунсин өлеңдерімен үндес келеді. ХУІ-ХУІІ ғасырларда каса жанрының тақырыптық ауқымы кеңейіп, ол тек табиғат тақырыбын суреттеумен шектелмей, махаббат тақырыбын жырлауға ойысты. Ол кисэндер шығармашылығында да кеңінен таралып, дамып жатты. Кисэндер арасында білімді, талантты ақын қыздар (Хван Джини т.б.) көптеп кездесетін. ХУІІІ ғасырдың соңында төменгі тап арасында чапка («күрделі өлең») атты халық өлеңдерінің түрі пайда болды, ол пішіні жағынан касаға ұқсас келді. Ол кәсіби бишілер – кисэндердің орындайтын халықтық әндерінен жасалған попурри сияқты болып келеді. Чапка белгілі бір өлең өлшеміне бағынған жоқ. Осы уақытта тальгори («жыл мезгілдерінің әні») өлеңдері кең таралды. Ол да каса өлеңдеріне ұқсас болды және ай күнтізбесі бойынша 12 айға бөлініп отырады. Тальгори ауылшаруашылық жұмыстары басталатын немесе аяқталатын кезге сәйкес келетін халықтық мерекелерде айтылды. ХІХ ғасырдың аяғы мен XX ғ. басында яғни ағартушылық кезеңде чханга өлеңдері пайда болды. Мазмұны жағынан өзекті мәселелерді көтерген бұл қысқа өлеңдер өзінің ритмикалық-мелодиялық қатарын (құрамын) жаңа поэзия мен корей тілінің заңдылықтарына сәйкес толықтырып, жаңартып отырды. Көпқұрамды стопалардың кезектесіп келуінен тұратын чханга метрикасы (өлшемі) верлибр бағытына қарай дамыды. Ескінің «жаңа поэзияға» (көк) қарай бет алуы XX ғ. 10-20 жылдары жаңа замандық еркін өлең чаюсидің пайда болуына кеп соқты. Әдебиетте қалыптасып, даму тарихына көз жүгірткенде ханмун поэзиясы мен корей тіліндегі поэзия үлгілерінің тақырыптық, идеялық, мазмұндық жағынан бір-бірінен алшақтап, бөлініп кетпегенін, керісінше, бір-бірімен тығыз байланыста болып, әр дәуірде түрлі тарихи жағдайларға байланысты бірін-бірі толықтыра отырып корей поэзиясын дамытқандығы байқалады. Корей әдебиеті жөнінде жазылған зерттеу еңбектерге (орыс әдебиетіндегі) сүйене отырып, корей тіліндегі поэзияның дамыған кезі – УІІ-ХУІІ ғасырлар деп көрсетуге болады. Корей тіліндегі өлеңдердің қай-қайсында болса да айтылатын мәселе – отанды қорғау, өз билеушісіне сатқындық жасамау, адамзатты қоршаған табиғатқа зиян келтірмеу, оны қаз-қалпында сақтау. Табиғат пен адам арасындағы гармонияның сақталуы үшін корей ақындары көп күш жұмсады. Ақындар ғана емес жалпы халық табиғат гармониясының бұзылмауы үшін барын салып бақты. Сиджо, каса жанрларында пейзаждық лириканың әдемі, ерекше үлгілерінің тууы осыған дәлел. Сондықтан да корей поэзиясы жанрларының тәлім-тәрбиелік мәні ерекше болады.