Кірпікшелі құрттар

Кірпікшелі құрттар
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Жалпақ құрттар Табы: Turbellaria Ehrenberg, 1831

Кірпікшелі құрттар (лат. Turbellaria) – барлық ортаға кең тараған, көпшілігі өз бетімен қозғалып жыртқыштық тіршілік етеді, тек кейбіреулері паразиттік тіршілік етеді. Олар теңіздерде, түщы суларда және ылғалды топырақ арасында тіршілік етеді. Әртүрлі ортада еркін өмір сүруі, олардың дене қүрылысына үлкен ықпал еткен. Шамамен 3400 түрі белгілі.

Қүрылысы

Кірпікшелі қүрттардың өкілдері тоспа суларда, баяу ағатын өзендерде, судағы өсімдік жапырақтарының қалтарыстарында тіршілік ететін ақ планария (Бепсігосоеіиш Іасіеиш). Пішіні жапырақ тәрізді, арқасынан қүрсағына қарай жалпақ болып келеді. Оның денесінщ алдыңғы үшында аздап қана байқалатын, қүлақша деп аталатын екі өсіндісі болады. Үзындығы 24-26 мм. Денесінің реңі ақ, қара, күлғін, жасыл, сары т.б. түрлі түсті болады. Көптеғен теңізде тіршілік ететіндерінің реңі өте ашық болып келеді. Эпителиалық клеткалардың арасында жарықты шағылыстырып кейін қайтаратын, әрі қауіп төнғенде атылып шығып, дененің бетіне шыққан соң улы ерітіндіғе айналып, қорғану қызметін атқаратын рабдит клеткалары болады. Тері эпителий қабатының астында үзынша, сақина тәрізді және қиғаш салалы ет талшықтары болады. Тері эпителиімен барлық үш ет қабаттары қосылып жалпақ қүртгарға тән тері-ет қапшығын құрайды. Тері-ет қапшығы ішінде ішкі мүшелері орналасқан паренхиманы қаптап тұрады.

Паренхима

Тері-ет қапшығьшың ішінде орналасқан барлық мүшелердің арасы борпылдақ паренхима клеткаларымен толтырылған. Паренхима - құртгың маңызды мүшесі:

а) оның ішінде қоректік зат қоры жиналады;

б) реғенерация - қайтадан қалпына келу процесіне қатынасады, оның ішінде түрлі икемделген клеткалық элементгер құрылады;

) тірек қимыл қызметін атқарады;

ғ) зат алмасу процесіне қатьшасады.

Кірпікшелі құрттың сыртын, кластың аталуына сай, майда кірпікшелер қаптайды. Кірпікшелердің көмегімен қозғалады. Кірпікшенің астьшда бір қабат эпигелий клеткалары орналасқан.

Нерв жүйесі

Эволюция процесінің барысында орталық нерв жүйесі күшейе түседі. Денесінің алдыңғы бөлімінде нерв клеткалары шоғырланып ми ганглиясын құрайды. Нерв жүйесі екі бүйір тізбегінен және оларды қосып, денені өзара колденең торлап жататын коммисуралардан немесе сабақшаларымен жалғасып жатады. Эмбрионның алғашқы дамуы сатысында нерв орталығы, үрықтың сыртқы қабаты эктодерма пайда болады. Эволюцияның дамуында сыртқы ортаның әсерінен жарақаттанбас үшін, организмнің басқа бөліктерімен дүрыс байланыста болу үшін, нерв орталығы дененің ішіне қарай орналасқан.

Сезім мүшелері

Кірпікшелі қүрттар өз бетімен қозғалып тіршілік еткендіктен, оларда сезім мүшелері жақсы дамыған. Көпшілігінде бір немесе бірнеше жүп көздері болады. Олар көру клеткаларымен пигмент бокалдарынан тұрады. Кеңістікті бағдарлайтын және денені бір қалыітга тепе-теңдікте ұстайтын статоцисталары болады. Кейбір құрттардың басындағы құлақшалары химиялық сезу мұшелерінің қызметін атқарады.

Ас қорыту жүйесі

Ас қорыту жүйесі құрсақта орналасқан ауыз тесігінен басталады. Оған жұтқыншақ жалғасады, ол ортаңғы ішекпен тұйық бітеді. Біраз тобында жүтқыншақ және ішектер тіпті болмайды. Сөйтіп ауыз арқылы тамақ кіріп, ауыз арқылы қалдық заттары сыртқа шығарылады. Кірпікшелі қүрттар жыртқыштар. Олар судағы әр түрлі ұсақ организмдермен, ұсақ шаяндармен қоректенеді.

Ішектері болмайтын құрттарда ас қорытқыш клеткалары паренхимада болады. И.И.Мечников (1865) кірпікшелі құрттардың ішегі жоқ бір түрінде тамақтың клеткада қорытылатынын ашып және оны сипатгап жазды. Ол кірпікшелі құрттардың түрлі үсақ организимдерді үстап паренхимада қорытылғанын бақылаған. Кейінірек И.И.Мечников ондай қүбылысты кірпікшелі қүрттардың басқа түрлерінен, губкалардан, ішекқуыстылардан, тікентерілілерден және тағы басқа жануарлардан байқаған. Көп жылдық жүмыстарының нәтижесінде клеткада ас қорытылатын қүбылыстардың жануарлар дүниесінде кең таралғандығын анықтады. Бактерияларды, басқа микроорганизмдерді үстап алу қабілеті бар клеткаларды фагоцитоздар деп атады (ол гректін рһа§о - жалмау, жұтамын деген сөзі). Оның медицинада, ветеринарияда маңызы зор.

Тыныс алу

Бүкіл дененің сыртымен тыныс алады. Олардьщ арнаулы тыныс алу мүшесі болмайды. Қан айналу мүшесі болмайды.

Зәр шығару жүйесі

Кірпікшелі қүрттарда ең бірінші рет зәр шығару мүшесі пайда болды. Зәр шығару жүйесі протонефридия түрінде болады. Ол тармақталған түтікшелерден және түйық терминалдық клеткалардан тұрады. Әрбір клеткалардың түтікшелері өзара бірігіп ірі түтікшелерге, олар бірімен-бірі қосылып негізгі зәр шығару каналына айналып, бірнеше тесік арқылы сыртқа ашылады. Мүндай мүше арқылы денедегі артық су мен зат алмасу кезінде пайда болған зәр затгары организмнен сыртқа шығарылады.

Жыныс жүйесі

Кірпікшелі қүртгардың барлығы жынысты жолмен көбейеді, олардың жыныс жүйесі қос жынысты (гермафродитгі) болады. Демек аталық және аналық жыныс жүйесі бір организмде болады. Аталық жыныс жүйесі көптеген көпіршік тәрізді үрық бездерінен, үрық түтікшелерінен, үрық жольшан құрылған. Аналық жыныс жүйесі бір жүп жұмыртқа безінен, одан кететін бір жүп жүмыртқа жолынан және қосымша бездерден құрылған. Жүмыртқа жолының түтіктері шағылыс мүшесінің қалтасы мен жьгаыс клоакасына ашылатын тесігі бар ортақ жыныс қынабына қосылады. Кірпікшелі құрттар айқаспалы арқылы үрықтанады. Бүл кезде екі қүрт бірімен-бірі (айқаспалы) жыныс тесіктері арқылы жанасады. Жыныс клоакасы арқылы үрық қалтасына еніп бір-біріне ұрық клеткаларын қалдырады. Жұмыртқаның ұрықтануы жұмыртқа жолына шыға берісте орындалады да, сарыуызбен қоршалып, жыныс клоакасына келеді. Жыныс клоакасында сарыуыз клеткаларының бөлініп шығатын зат есебінен құрылған қабықпен қоршалады. Үрықтанған жұмыртқалар денесінің жыртылған тесігі арқылы немесе ауызы арқылы немесе арнаулы түтіктер арқылы сыртқа шығарылады. Содан кейін (кокон) шүйкелерді су астындағы заггардың үстіне салып кетеді. Оның ішінде 40-қа дейін эмбрионы болады.

Дамуы

Теңіз жалпақ қүрттарының көпшілігі түрленіп дамиды. Личинка бір қатар уақыт жүзіп жүреді де, ескектері жойылып, личинка жүзу қабілетін жояды да теңіздің түбіне түсіп, жас кірпікшелі қүртқа айналады. Жүмыртқадан планктоңды личинкалар дамиды. Кірпікшелері арқылы су қабатында личинка жүзіп жүреді. Түщы суларда тіршілік ететін жалпақ қүрттарда (ақ планария) тура дамиды. Жүмыртқадан бірден ересектеріне ұқсас орғанизм шығады. Экологиясы. Кірпікшелі қүрттар дүниежүзінде көп таралган. Олар теңіздер мен мұхитгардың түбінде, көбіне жағаларда өмір сүреді. Ондағы қүмдарды, түнбаларды және балдырларды мекендейді. Кірпікшелі қүрттардың бәрі жыртқыштық өмір сүреді, соған сәйкее азықтарының да түрі көп. Мысалы, олар қарапайым жануарларды, майда шаянтәрізділерді, масалардың личинкаларын т.б. қорек етеді. Кірпікшелі құрттардың тіршілігінде регенерациялық құбылыстың мәні зор. Олардың денесінің 279/1 бөлігі регенерацияланып тұтас жануарға айнала алады. Планария денесінің үзіліп қалған жерін қалпына келтіріп қана қоймай, кез келген денесінің кішкентай 0,01 бөлігінен де түтас организм қалпына келген. Планарияның осы қабілетін көрген бір ғалым "пышақ астыңда өлмейтін ғажап" депті.