Мырзаш Алдияров

Мырзаш батыр АлдиярұлыАвтор: В.Роборовский 1877-79 ж.Н.М.Пржевальскийдің "Из Зайсана через Хами в Тибет и на верховья Желтой реки" кітабынан алынды

Мырзаш Алдиярұлы (1824-1888) — Зайсан уезіне қарасты найманның дөртуыл ішінде тұзақшы руынан шыққан атақты қазақтың батыры, жолбасшы, саяхатшы.

Қазақ-қалмақ арасындағы шапқыншылық кезеңді (XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ұраңқайлармен ұрыс) қатысқан батыры. Қалмақтардың талай соққысынан қазақты аман алып қалған. Барымташылар айдап әкеткен талай малды қарсыласып жүріп қайтарып әкелген.

Қытайдың, әсіресе көрші Жоңғария жерінің географиясын өте жетік білген. Алдиярұлы 1877 жылы Орталық Азияны зерттеуге шыққан орыс саяхатшысы Н.М.Пржевальскийдің 2-экспедициясының жолбасшысы болып, оны Құлжадан Гаченге дейін, ал 1879 жылы оның 3-экспедициясын Зайсаннан Орталық Азиядағы Гашун-Нор көліне дейін бастап апарды.

Осы экспедицияларды Азияның асқар таулары мен құлазыған шөлдерінен, орыс саяхатшыларына наразылық көрсетіп отырған жергілікті халықтың арасынан аман өткізіп, көп көмегін тигізді. Н.М.Пржевальский Алдияров туралы: “Мырзаш, біздің шекарамен өңірлес Жоңғарияны өте жақсы білетін жолбасшы болды... Оны біз еңбегіне орай Гашун-Нордан сыйлығын беріп қайтарып отырмыз” — деп жазды.

Мырзаш батыр туралы жырлар

Жырдың үш нұсқасы белгілі. Бірі — Ержан Ахметовтің «Әл-қисса Мырзаш батырдың қиссасы», екіншісі — Сағидолла Нұралиннің Мырзаш батыр Алдиярұлы», үшіншісі — Ниязбек Қыдырмоллаұлының үш бөлімді «Мырзаш батыр» атты жыры. Осы томға жырдың үш нұсқасы да ұсынылып отыр.

Соның ішінде ақын С.Нұралин «Мырзаш батыр» жырын екі қайтара жырлаған. Алғашқы нұсқасы М.Әуезов атындағы Әдебиет жөне өнер институтына 1963 жылы, қайыра жырлағаны 1967 жылы тапсырылған. Бұл туралы: «Мен, Нұралин Сағидолла, «Мырзаш батыр» жөніндегі өлең-әңгімені осымен екінші рет жырлап отырмын. Екінші жырлауым одан гөрі толығырақ жазылды, бірақ негізгі түйіні бір сарында» деп, ақынның өзі де ескертіп өтеді.

Осылардың ішінде Н.Қыдырмоллаұлының «Мырзаш батыр» туындысы — жырдың ең көлемді нұсқасы. Мырзаштың өз өміріндегі үш үлкен ерлігі жырдың үш бөліміне арқау олған.

«Мырзаш батыр» жырын алғаш рет ғалым З.Сейітжанұлы зерттеп, оны Шығыс Түркістан өлкесіне де кең тараған жырлардың бірі дей отырып, тарихи типологиялық салыстырулар ж үргізді. Автор: «Әртүрлі тарихи оқиғаларға байланысты ж аңа эпикалы қ жырл ар («А рқалық батыр»), («Қабанбай батыр»), («Мырзаш батыр» т.б.) туа бастады. Басқаша айтқанда, нақты тарихи эпос қалыптасты. Тарихи жырлар тарихилық сипатын көп жоғалтпай, дәстүрлі эпос түрінде дамыды. Ал нақты тарихи эпос — сол тарихи жырлардың даму жолындағы белгілі бір кезеңі, сатысы», — деген пікір айтады. Яғни З.Сейітжанұлы «Мырзаш батыр» жырын нақты тарихи эпостың қатарына жатқызып, оның жанырлық-сюжеттік сипатына, образдар жүйесіне, поэтикалық ерекш еліктеріне талдау жасайды.

«Тарихи деректерге және жыршылардың таныстыруына қарағанда, Мырзаш бұрынғы Зайсан уезіне қарасты дөртуыл ішінде тұзақшы руынан. 1824-1888-жылдар арасында өмір сүрген», — дейді З.Сейітжанов. Яғни:

Алтайдың Сауыр таумен арасында,

Оқушым сөзге қүлақ саласың ба?

Баласы Алдиярдың Мырзаш батыр

Өсіпті осы өңірдің даласында, —

деп, жыр жолдарында көрсетілгендей, Мырзаш аталмыш өңірде өмір сүріп, елін-жерін сырт жаулардан қорғап өткен батыр адам. Ал:

Орта жүз, руы — найман арғы заты,

Аз мөлшер сауын сиыр, мінер аты.

Жалғыз қызы — әжеміз Шәкежан мен

Қара лашық, Шәмшигүл жамиғаты.

Найманнан қалған ұрпақ Төлегетай,

Жомарт бопты қайырымды, дәулеті бай.

Төрт ұлы Төлегетайдың бір-ақ найман,

Төрт тулы Қаракерей, Садыр, Матай.

Дөртуыл Мырзаш батыр шыққан тегі, —

деген жолдар Мырзаштың ата-тегін айқын көрсетсе керек. Сол сияқты:

Мырзаштың өз дәулетін еске алғанда,

Болыпты кедей түрмыс, ауыр халда.

Көп олжа кезіксе де көз тоярлық,

Өмірде қызықпаған дүние-малға, —

деген үзінділерден Мырзаштың астында мінер аты, қолында сауын сиырынан басқа түгі жоқ сіңірі шыққан кедей, бірақ кедей болса дағы өзіне кезіккен мыңғырған мал, аста-төк дүниемүлікке мойын бүрмаған жан болғандығын аңғарамыз.Мырзаштың өмірде расымен болған адам екенін ақын (Ниязбек Қыдырмоллаүлы) жырдың барысында қарасөзбен де, жыр жолдарымен де ауық-ауық еске түсіріп отырады. Сондай кезекті ескертпеге құлақ түрсек:

«Менің мойнымдағы парызым — Мырзаш батырдың келтелеу өміріндегі елді сырт жаудан қорғаудағы үш ерлігін жинақтап, қағаз бетіне түсіру, алайда жоқты бар ғып түсіру емес, неғұрлым ақиқат, адалдыққа баса назар аудара отырып, болған оқиғаның өңін айналдырып бүзбай немесе әңгіменің түпкі негізіне бағынып, сол негіз бойынша түсіру болып табылады. Олай болса, Мырзаштың бүл үшінші бөлімінде сөзге арқау, негіз болып отырған екі дәлелдің бірі — Мырзаш қызы Шәкежан. Ол әкесі Мырзаштан үйреніп, Шәкежан өзінің ұлы Қыдырмоллаға (менің әкем) жеткізіп, Қыдырмолладан маған жетіп отырғандықтан. Ал, екіншісі — ұрпақтан-ұрпаққа, ауыздан-ауызға қала берген халық ішіндегі көнекөз адамдардың Мырзаштың бұл ерлік істерін ауыз әдебиеті мен қазіргі біздің заманымызға жеткізуінен. Міне, осы екі дерек бір арнаға түскенде ғана мен Мырзаштың үш ерлік жинақтарын қағаз бетіне түсірдім. Қайқайсысының түпнұсқасын осы жоғарғы екі негізге тіредім. Мырзаштың жаудан елдің намысын қорғаудағы екінші қызыл аяқ шапқыншылығындағы ерлігін, шектен асқан атақты помещик Баты-байыр мырза елге әкелген үш қыздың бірі Дадимадан туған Ақпалуан, Тауалпаннан күні бүгін ұрпақтар бар деп алдыңғы жинақтарға жазғам. Сол сияқты осы үшінші бөлімде Мырзашпен бірге жүріп, бірге тұрған, осы соңғы айқаста дабірге болған Ертісбайдан да қазір ұрпақтар бар. Ертісбай Мырзашпен бұндай жағдайларда бірге болған адам екен. Осы Ертісбайдың ұлы Уалхан жетпістің ішінде қайтыс болған. Осы Уалхан әкесі Ертісбайдың Мырзашпен бірге болғандағы ерліктерін баласы Уалханға жеткізіп еді. Мырзаштың ерлік істерін халық арасына бүлжытпай көп таратқан осы тахуа Уалхан екеніне күмән жоқ», — деп, жыр арасында қара сөз түрінде дерек көздерін нақты көрсетеді.

Жырдың барлық нұсқаларында Мырзаштың орыс саяхатшысы Н.М.Пржевальскиймен достығы арнайы сөз етіледі. Өйткені батырдың саяхатшыны Құлжадан Гучинге дейін ертіп, жол бастап жүргені — тарихи шындық. Ал тарихта болған оқиғадан жыршылардың аттап өте алмайтыны белгілі. Мырзаштың саяхатшы ғалыммен бірге жүрген сәттері — оның өмірінің бір бөлігін құрайды. Бүл оқиға жырда көрініс таппаған күнде Мырзаш өмірінің бір қыры, яғни елді-мекенді көп аралаған саяхатшы екендігі және жер жағдайын жетік білген зеректік қасиеті ашылмай қалғандай болар еді. Мырзаштың саяхат барысында көп көмегі тигендігі туралы Н.М.Пржевальский өз еңбегінде арнайы атап көрсетеді:

«Проводником на первое время взят был нами киргиз (қазақ - Г.Р.) Зайсанского пристава Мирзаш Аллиаров, тот самый, который осеныо 1877 года водил нас из Кульджи в Гучен. Мирзаш отлично знал прилежащую к нашей границе западную часть Чжунгарии, где много лет занимался барантою, т. е. воровством лошадей. Как известно, подобный промысел нисколько не презирается у киргизов, наоборот, искусный барантач считается удальцом, заслуживающим удивления и похвалы. Мирзаш своими подвигами снискал себе даже почетное прозвище батыр, т. е. богатырь. Этот богатырь сам сознавался нам, что в продолжение своей жизни (ему тогда было 53 года) украл более тысячи лошадей; неоднократно бывал в самом трудном положении, но обыкновенно выпутывался из беды. Впрочем, болыпой шрам на лбу, нанесенный топором хозяина украденной лошади, ясно свидетельствовал, что не всегда благополучно проходили нашему герою его воровские похождения. Как проводник, Мирзаш был очень полезен; только необходимо было его держать, как говорится, в ежовых рукавицах».

Алайда Мырзаш Н.М. Пржевальский айтқандай ел шауып, мал айдаған барымташы немесе біреудің малын ұрлаған ұры емес.

Жау десе, жалақтаған алмас қылыш,

Өзі барда жасаған елі тыныш.

Жаудан елге кек алған елдің ерін

Кім айтыпты бейпіл сөз жылқы қуғыш, —

деп жырланғандай, Мырзаш тек өзі келіп соқтыққан жаудан ел кегін қайтарушы. Ол ел намысын қолға ұстатып қоя беретін жан емес. Сондықтан да халықтың жоғын жоқтап, намысын қорғауда алға шыққан ержүрек ұлдарының бірінен саналады. Н.М.Пржевальский біржақты баға берген.

«Мырзаш батыр» жырының Н.Қыдырмоллаұлы нұсқасының бірінші тарауының өзі 3480 жолдан (ал барлығы — 10258 жол) тұрады, яғни өте көлемді; екіншіден, тілі де аса шұрайлы, сұлу; үшіншіден, әрбір оқиға, әр құбылыс кеңінен суреттеліп, сан қырынан ашылады. Жырдың өте көлемді, әрі қою сюжетті болуының, Мырзаштың әрбір қасиетінің терең ашылуының бірден-бір себебі — бұл нұсқаны тікелей батыр ұрпағының жырлағандығымен байланыстыруға болады. Сол себепті, жырда Мырзаштың батырлығымен қатар, халқының қамқоршысы, әрі адал азамат және халқының салтын қадірлеген ұлағатты ұлы болғандығы мақтаныш пен, зор құрметпен жырланады. Жинақтай айтқанда, Мырзаштың жалпы адамдық болмысы түгел қамтылады.

Жырда Мырзаш өмірінің көп қыры қамтылған, оқиғалар бірінен-бірі туындап, сан қырынан өрбіп отырады. Және де оның барлығы нанымды, шындыққа жанасымды етіп, өмірдегі қалпында суреттеледі. Әрі жырдың көркемдік деңгейі де жоғары. Әр оқиғаның зор шабытпен жырланғаны соншалық — «ары қарай не болар екен, оқиға қалайша жалғасын табады?» деген зор қызығушылықпен оқылады, яғни жыр оқырманын жалықтырмайды, керісінше, өзіне баурап, елітіп өкетеді. Сондықтан жырдың осындай ерекшеліктерін ескере отырып, оны негізгі нұсқа ретінде қабылдауға болады. Ал, жалпы, Мырзаш туралы жырлардың үш нұсқасының оқиғалар желісін салыстырып қарағанда, үшеуіне де ортақ боп келетін бірнеше сюжет — мотивтерді аңғарамыз. Олар:

— Мырзаштың өз өмірінде үш ірі соғысқа қатысып, елін жаудан қорғауы;

— Әулиелік қасиетінің болуы;

— Н.М.Пржевальскийге жол көрсетіп, елді мекендерді көп аралаған саяхатшы болғандығы;

— Мырзаштың кедей отбасынан шыққандығы;

— Соңғы жорыққа барғысы келмегендігі, оған еркінен тыс аттанған дығы;

— Қолды болған дүние-мүлік, олжаларды қара басының қамына жаратпай, кедей-кепшікке таратып бергендігі;

— Мырзаштың ақкөңіл, адал, әділ адам болғандығы.

Міне, осы сюжет-сарындар жырдың әр нұсқасында негізгі оқиғаларды баяндауға тірек болып, әрқайсысында өзінше өрнектеледі. Томға ұсынылып отырған мәтін ӘӨИ-дің қолжазбалар қорында сақталған түпнұсқасынан (ӘӨИ. ҚҚ: Ш .874) дайындалды.

Г. Рахымбаев. «Бабалар сөзі»: Жүзтомдық.— Астана: Фолиант, 2010. том 63: Тарихи жырлар. 422 бет - Мырзаш батыр.

Ержан Ахметов нұсқасы. Е.Ахметов нұсқасының көлемі — 448 жол. Жырда алдымен Мырзаштың әкесі Алдиярдың батырлығы, оның Алтайдағы ұранқайлардың қолынан қазатапқаны айтылады. Оның баласы Мырзаш батыр ұранқайларға бірнеше рет аттанып, ел намысын қорғайды. Әкесінің кегін алады. Бір жолы Мырзаш батырдың жолы болмайды. Қанжары жоғалады, қасындағы жолдасы мұны тастап қашып кетеді. Батыр жалғыз өзі жаумен шайқасады. Атынан түскенде ол өзінің қатты ауырғанын біледі. Оны сезген қуғыншылар батырды сойылга жығады, батыр жапанда жалғыз қалып қаза табады. Мырзашты ел-жұрт болып іздейді. Садырбай, Салжан сияқты батырлар бастаған бір топ жігіттер Мырзаштың сүйегін тауып алып қайтады. Батырдың зираты Алтай аймағындағы Қаба деген жерде. Шығарманың соңында жыршы Мырзаш батыр өміріне байланысты түсінік берген. Шығарма бұрын жарияланбаған, тарауға бөлінбеген, 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған. Жыр мәтіні араб әрпінде жазылған түпнұсқадан (ӘӨИ:Ш .194, 2-дәп.) еш өзгеріссіз дайындалды.

Сағидолла Нұралин нұсқасы. С.Нұралин нұсқасының көлемі — 620 жол. 1963 жылғы Шығыс Қазақстан, Семей экспедициясының мүшелері Т. Қанағатов, Т. Бекқожина жинаған. Жырда Мырзаш батырдың жорықтары, орыс ғалымы Н.М.Пржевальскиймен кездесуі баяндалады. Оқиға XIX ғасырдың екінш і жартысында болған. Сағидолла Нүралин «Мырзаш батыр» жырын ел аузындағы аңыз-әңгімелерге сүйеніп шығарған. Мырзаш батыр жиһан кезіп, Құлжа, Үрімжі, Гучін, Хами, Қашқар, Хотан, Тибетке барады. Одан Зайсанға бет алған сапарында орыс саяхатшысы Н.М.Пржевальскиймен кездесіп, оған жолкөрсетуші қызметінатқарған. 1877 жылғы Гучін, 1879-1880 жылдарғы Тибет экспедициясына қатысады. 1888 жылы ел намысы үшін Алтайдағы ұраңқайларға аттанады. Ру басшылары Шотан төре, Қоқы батырлар ұраңқай гүңі (төресі) Сандыжаппен ауыз жаласып, батырды қапылыста қазаға душар етеді. Жыр он бір буынды қара өлең үлгісімен жазылған.

Сағидолла нұсқасында Мырзаштың жиһанкездігі, Н.М.Пржевальскиймен достығы басымырақ жырланған. Шығарманың басында автор тарапынан берілген түсінік сөзінде: «Мен осы Мырзаш Алдияр туралы ел аузындағы әңгімелерді әрбір адамдардан бытыраңқы түрде көп уақыттардан бері естіп келген едім. Әр адам әртүрлі жорамалдармен әңгіме етеді. Кейбіреулер Мырзашты әулие, шарафатты адам болған, оның бастаушы қызыл түлкісі бар. Сол түлкі қайда бастаса, Мырзаш сонда барады. Және күн жайлататын қасиеті болған. Жауымен шайқасқанда екі арасына қалың тұман қараңғылық салып қоятын болған деп те айтады. Атақты ғалым Пржевальскиймен кездесіп жолдас болуы анықталады. Мырзаш алпыс жасынан асқан кезінде ел тілегімен ел есесін алу үшін Қытайға қарасты Қанас деген жердегі мұңғыл тайгасы Ораңқайға барып, сонда қаза тауып, сүйегі алынбай тасқуысында қалған адам екен. Мырзаштың өлімі 1888 жыл екен. Мұны сол жылы туған Шөкір Бекбаев деген ақсақал растайды. Мырзаш шешен тілді адам болмаған, сөзінің көбінде «ана бар ғой» деп сөйлейтін сөзге шорқақ адам болыпты. Ел намысына, ел есесіне жанын құрбан ететін. Елді қанаушыларға қарсы қайрат істейтін. Мал ұрыларын аңдып, олардың ұрлап әкелген малдарын тартып алатын. Оны иесіне немесе ел кедейлеріне үлестіріп беретін адам болыпты. Мырзаш көп жерді аралап, жиһан кезген. Шығыстағы Қашқар Қонан, Қарашар, Құлжа, Орбы, тіпті сонау Тебеттің бергі бетіне дейін барып қайтқан адам екен. Бірақ осы сапарынан белгілі мәлімет жоқ. Мырзашоқымаған қараңғы адам болған. Пржевальскиймен кездесуі осы сапарында болса керек », — дей келе жырда кем іліктердің болуын жоққа шығармайды. Жырдың түпнұсқасы ӘӨИ-дің Қолжазбалар қорында (Ш.ЗЗО, 9-дәп.) сақтаулы тұр. Томға ұсынылып отырған мәтін аталған материалдар бойынша еш өзгеріссіз әзірленді.

Т. Әкімова. «Бабалар сөзі»: Жүзтомдық.— Астана: Фолиант, 2010. том 63: Тарихи жырлар. 422 бет - Мырзаш батыр.

Мырзаш батыр Серікбай Байхоновтың Алтай Асу этно-романында

Байхонов С. Алтай Асу. Этно-роман. Серікбай Байхонов. - Алматы: "Алматы - Болашак" АК, 2019.-544 бет. ISBN 978-601-7461-56-0

"Алтай асу " - деп аталатын деректі - көркем этнографиялық романға аты әйгілі жиhанкез ғалым Николай Михайлович Пржевальскийдін 1879-1880 жылдары Төр Алтайдағы Зайсан каласынан басталған Үшінші Тибет сапары кезіндегі жолбасшысы Алдиярулы Мырзаш батыр екеуі бастан өткерген кызғылыкты оқиғалар аркау болған.

Аты-жөні , суреті КСРО заманында " Казакстан тарихы " окулыгына енген Пржевальский - аңыз адам .Ал оның жеке басына катысты тарихи фактілер жоктын касы .Өйткені ол - барлаушы.Жер бетіндегі көптеген саяхатшылар секілді кәдімгі барлаушы. Осыны бүгінгі окырман біле ме?

Кезінде дүние жүзі мойындаған жаналыктар ашқан ғалымды бүгінде көп адам жабайы түйе мен "Пржевальский жылкысын" ашкан адам ретінде таниды. Сол баяғы " Казакстан тарихы " оқулығына енген түйе мен жылкы. Ол кандай түйе ?.. Кандай жылкы ?..

Аты - жөні мен суреті "Казакстан тарихы "окулығына енген Мырзаш батыр да аңыз адам.Осы екі аңыз адам аңызға бергісіз түйе мен жабайы жылкыны іздеп ,аңыз өлке Тибетке сапар шегуі окырман кауымды бей - жай калдырмайды деп ойлаймыз.