Наурызгүл

Наурызгүл
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер Бөлімі: Гүлді өсімдіктер Табы: Қос жарнақтылар (unranked) Asterids Сабы: Ericales Тұқымдасы: Primulaceae Тегі: Primula Карл Линней
түрлері
500 түрі белгілі

Наурызшешек, Наурызгүл, Примула (Prіmula)— наурызшешек тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер.

Қазақстанда Балқаш — Алакөл, Жетісу (Жоңғар), Күнгей, Іле, Қырғыз Алатауларында, Алтайда, Батыс Тянь-Шаньда, Сарыарқада кездеседі. Биік тау басындағы мұздықтардың маңайында, жартастарда, шалғынды тау беткейлерінде, ормандарда бұта арасында, өзен, көл жағалауларында өсетін 12 түрі бар. Бұлардың биіктігі 15 — 30 см-дей, сабағы тік, жапырақтары сабақ түбінде шоқтанып өседі. Тостағанша жапырақшалары түтікшелі қоңырау тәрізді, күлтелері ұзын, желбір қалақшалары бүтін не екіге бөлінген. Аталығы — бесеу, өте қысқа жіпшелермен күлтенің түтікшесіне бекіген. Қызыл, күлгін, сары, т.б. түсті гүлдері шатырша гүлшоғырына топталған. Ерте көктемде гүлдейді, аралар және көбелектер арқылы тозаңданады. Жемісі — қорапша. Примула гүлдері әдемі болғандықтан әсемдік үшін өсіріледі. Тостағанша примуланың (P. macrocalya) жапырағы С витаминіне бай және қақырық түсіретін қасиеті бар, сондықтан емдік мақсатта қолданылады. Примуланың 1 түрі — Минквиц примуласы (P. mіnkwіtzіae) қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Қазақстанда 12 түрі бар, оның Минквиц Примуласы деген түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

Примула - ғаламшардың барлық жерінде, негізінен Солтүстік жартышардың қоңыржай климаттық зоналарында және Оңтүстік-Шығыс Азияның тауларында кездесетін көпжылдық шөптесін өсімдік. Гүлдері әртүрлі реңктегі 600-дей түрі бар, олардың арасында қарапайым шағын түрлерден бастап, адамның белінен келетін ұзындарына шейін кездеседі.

Примуланың гүлдеуі ұзаққа созылып, гүлдері бірнеше жаңа түрлі болып өзгереді. Ерте көктемде гүлдейтіндіктен де примуланы ежелден алғашқы гүл деп атайды. Тіпті «примула» деген атаудың өзі де латын тілінен аударғанда «алғашқы» деген мағынаны білдіреді.

Ол туралы тамаша аңыз бар. Бір жолы Петр апостол жұмақ қақпасын күзетіп тұрып, қолын дағы аспан патшалығының алтын кілттері байламын байқаусызда түсіріп алады. Кілт күнәға толы жерге құлап түсіп, оның жанасқан жерінен сақиналана бұйраланған алқызыл гүл өсіп шығады. Іле-шала жіберілген періште кілтті көтеріп алады, бірақ кілттің жылтырлығы мен әдемілігі бэрібір кішкентай ғана әсем гүлге беріліп үлгерген еді.