Рим империясы бетінің кодын көру

{{Тарихи мемлекеттер|атауы=Рим империясы|өз атауы={{lang-la|Imperium Romanum}}|статусы='''Тарихи мемлекет'''<br/>'''(Империя)'''<br/>
395 – 476/480 ([[Батыс Рим империясы|Батыс Рим]])<br/> 
395 – 1453 ([[Шығыс Рим империясы|Шығыс Рим]])|p1=Рим республикасы|flag_p1=Spqrstone.jpg|құрылуы=[[Б. з. д. 27 жыл]]|ыдырауы=[[476 жыл|476]]|s1=Батыс Рим империясы|flag_s1=Simple Labarum.svg|s2=Шығыс Рим империясы|flag_s2=Byzantine imperial flag, 14th century.svg|байрақ=Vexilloid of the Roman Empire.svg|елтаңбасы=Better Imperial Aquila.png|байрақ_сипаттамасы=империялық вексиллумі|елтаңба_сипаттамасы=империялық акуила|карта=LocationRomanEmpire.png|size=290px|астана=[[Рим]] <small>(Б. з. д. 27 – 286.ж)</small><br/> 
'''Батыс Рим:'''
[[Медиоланум]] <small>(286.ж – 402.ж)</small><br/> 
[[Равенна]] <small>(402.ж – 476.ж)</small><br/> 
'''Шығыс Рим:'''
[[Никомедия]] <small>(286.ж – 330.ж)</small><br/> 
[[Константинополь]] <small>(330.ж – 1453.ж)</small>|тілі=[[Латын тілі]], [[Ежелгі грек тілі]]|діні=бастапқыда Ежелгі Рим діні, <br/> 
[[380 жыл]]дан кейін - Христиандық|валютасы=[[Сестерций]], [[Солид]], [[Ауреус]]|аумағы=<small>('''Б. з. д. 25''')</small> <br/> 2,750,000 км² <br/> 
<small>('''117 жыл''')</small><br/> 5,000,000 км² <br/> 
<small>('''390 жыл''')</small><br/> 4,400,000 км²|халқы=Римдіктер, гректер, мысырлықтар, ибериялықтар, германдықтар|басқару_формасы=[[Принципат]] (284 дейін)<br/> 
[[Доминат]]|басқарушылар_титулы=[[Император]] ([[Рим императорларының тізімі|тізімі]])|басқарушы1=[[Октавиан Август]] (бірінші)|басқарушы_жылы1=[[Б. з. д. 27 жыл|б.з.д. 27]] – [[14 жыл|14]]|басқарушы2=[[Тиберий]]|басқарушы_жылы2=[[14 жыл|14]] – [[37 жыл|37]]|басқарушы3=[[Калигула]]|басқарушы_жылы3=[[37 жыл|37]] – [[41 жыл|41]]|басқарушы4=[[Клавдий]]|басқарушы_жылы4=[[41 жыл|41]] – [[54 жыл|54]]|басқарушы5=[[Нерон]]|басқарушы_жылы5=[[54 жыл|54]] – [[68 жыл|68]]|басқарушы6=[[Веспасиан]]|басқарушы_жылы6=[[69 жыл|69]] – [[79 жыл|79]]|басқарушы7=[[Нерва]]|басқарушы_жылы7=[[96 жыл|96]] – [[98 жыл|98]]|басқарушы8=[[Траян Марк Улпий|Траян]]|басқарушы_жылы8=[[98 жыл|98]] – [[117 жыл|117]]|басқарушы9=[[Адриан]]|басқарушы_жылы9=[[117 жыл|117]] – [[138 жыл|138]]|басқарушы10=[[Антонин Пий]]|басқарушы_жылы10=[[138 жыл|138]] – [[161 жыл|161]]|басқарушы11=[[Марк Аврелий]]|басқарушы_жылы11=[[161 жыл|161]] – [[180 жыл|180]]|басқарушы12=[[Север Септимий|Септимий Север]]|басқарушы_жылы12=[[193 жыл|193]] – [[211 жыл|211]]|басқарушы13=[[Ромул Августул]] (соңғы)|басқарушы_жылы13=[[475 жыл|475]] – [[476 жыл|476]]}}

'''Рим империясы''' ([[Латын тілі|латын]]: ''Imperium Romanum''; [[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Βασιλεία Ῥωμαίων) — ежелгi римдiк [[постреспубликалық фазасы]]ның өркениет дамуындағы ерекше белгiлер, басқарудын [[Автократия|автократиялық]] формасы және [[Еуропа]]дағы үлкен аймақтық иелiктерi мен [[Жерорта теңізі|Жерорта теңiзi]].  

Римдiк империяның хронологиялық шеңбері Август бiрiншi императорының басқаруынан бастап, екi бөлiкке бөлуiне дейiн қамтиды. Яғни б.з.б. 27 жылдан 476 жылдар аралығы. Римдiк империя тарихының периодизациясы өзгешеленедi.  

Осылай, қарастыру кезiнде құрылымның мемлекеттiк-құқықтысымен екi негiзгi кезең көзге түседi: 1. Қағидашы - мемлекеттiк құрылымның республикалық және монархиялық формалары, б.з.б. I ғасырда — б.з. III ғасыр. Қағидашы мерзiмiне байланысты келесiдей кезеңдерге бөлiнедi. 

[[Сурет:Roman Republic Empire map.gif|thumb|{{legend|#C46C5C|[[Рим республикасы]]}}{{legend|#9C649C|[[Рим империясы |Рим империясы]]}}{{legend|#BCC45C|[[Шығыс Рим империясы]]}}{{legend|#5CA4CC|[[Батыс Рим империясы]]}}]]

== Апенин түбегінің табиғи жағдайы ==
[[Апенин]] түбегінің табиғаты бұл өңірде ежелгі қоғамның қалыптасуына қолайлы жағдай жасады. Оны алып жатқан Апенин тауларындағы қалың орманда ағаштың алуан түрі өсті. Арасында аңдар толып жүрді. Тауда [[темір]], [[күміс]], [[алтын]], [[мыс]] кендерінің мол қоры болды.
[[Италия]]ның солтүстігін [[Альпі]]нің биік таулары алып жатты. Ол елдің солтүстігінің табиғи шекарасы іспетті еді. Альпі туралы елді солтүстіктен соғатын желден қорғады. Егін егуге, мал жаюға қолайлы жерлер мол еді. Өте ертеде бұл жерге қоныс аударып келген гректер оның шүйгін шабындығы мен қаптаған малына таңғалған болатын. Əуелде олар түбектің оңтүстігін италия деп атаған. Бұл сөз "бұзаулы ел" дегенді білдіреді. Түбек кейін Италия аталып кетті.

== Римде республикалық құрылыстың орнауы ==
Ежелгі Рим мемлекеті Жерорта теңізіндегі Апенин түбегінде қалыптасты. [[Аңыз]] бойынша оның алғашқы патшасы Ромул болды. Патшалық дəуір б.з.б. [[753]]-[[509]] жылдарды қамтыды. Тарквиний Римнің соңғы патшасы болды, ол туралы Рим тарихшысы [[Тит Ливий]] былай деп жазған: "Ол өте қатал, адамгершілігі төмен, көптеген римдіктерді дарға асып, Римнен қуып жіберген." Халық бұған наразылық көрсетіп, Тарквинийді отбасымен елден қуып жіберді. Римдіктер енді ешқашан патша сайламауды ұйғарды. Римді республика деп жариялайды. 

== Римнің жаулаушылық соғыстары ==
[[Рим]] Апенин түбегінде үстемдік орнату үшін 12 ұлыстан тұратын Италия жерінде жаулаушылық соғыстар жүргізді. Римдіктер оңтүстік Италиядағы грек қалаларына қауіп төндірген кезде, Италия жеріндегі ең үлкен əрі өте бай [[Тарент]] қаласының шонжарлары шағын Эпир мемлекетінің патшасы "Пиррден" көмек сұрайды. Пирр өз əскерімен оларды қорғау үшін б.з.б. 280 жылы Италияға келеді. Соғыс барысында оның əскері орасан зор шығынға ұшырайды, содан кейін Пирр қалған əскерімен Грекияға кетеді. Рим бүкіл Италияға өзінің үстемдігін орнатады. 

==Римдік жəне провинциялық ақсүйектер ==
Римдіктердің арасынан ірі жер иеліктері мен құралдары бар мемлекет ісін басқаратын ақсүйектер бөлініп шықты. Олар халықтың жоғары тобы - "аристократияны" қүрады. Атақты ақсүйектер өздерінің беделдерін көтеруге тырысты. Қоғамдық пікірде рулардың ежелгі ұрпақ екендігі жəне ататегінің даңқы маңызды орын алды. Римдік ақсүйектерге "сенаторлар" жатты. Сенаторлар үстіне қызыл күрең матадан тігілген шапан, аяғына ерекше сəнді аях киім киген. Ал қолдарына алтын жүзік салатын. Олардың үйлері [[император]] сарайларының маңында орналасты. Бөлмелерінің қабырғаларына фрескалар жапсырылып, едендері мозаикамен өрнектелді. Ауладағы бақ ішінде мүсін ескерткіштер тұрған.  Кейбір атақты ақсүйектерден шыққан римдіктерді құлдар зембілге салып көтеріп жүрген.

== Өндірушілердің əлеуметтік топтары ==
Өндірістегі барлық жұмысты құлдар атқарды. Астық жинау кезінде құлдар тəулігіне 17-18 сағат жұмыс істеген. Олар жер жыртты, құм септі, астық жинады, ұн тартып, жүзім мен зəйтүннен шырын шығарды, табын-табын мал бақты. Олардың ішінде дəрігерлер, суретшілер, хатшылар жəне мұғалімдер болды. 
Құлдар сонымен қатар күміс өндірілетін кеністерде, ірі кемелерде ескекші болып та ауыр жұмыстар атқарды.<ref>Ежелгі дүние тарихы. Жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық. Алматы : " Атамұра "</ref>

== Принципат ==
* [[Юлий-Клавдий]] әулетінің басқаруы және принципат жүйенің құрылысы (б.з.б. 27- б.з. 68)
* Төрт императорының жылы – биліктің ауқымды дағдырысы (68 - б) Флавий мен Антоний әулетінің басқаруы – принципат әулетінің гүлдеуі (69-192)
* [[Север әулеті]]нің басқаруы - әскери - бюрократтық жүйенiң құрастыруын басы (193-235)
* III ғасырдағы дағдырыс- Рим империяның толық масштабты әлеуметтiк-экономикалық және саяси дағдарысы (235-284)

== Доминат (284-476) ==

* Диоклетианның және Константинның басқаруы - доминат жүйесiнiң құрастыруы, әкiмшiлiк, әскери және әлеуметтiк-экономикалық реформалар (284-337)
* б.з.б. IV ғасырдағы империя - батыс және шығыс жиiрек империясына саяси межелеуге жүйенiң тұрақты болуы, тенденция жеткiлiктi (337-395)
* Империяның ақырғы бөлiнуi Шығыс және Батысқа (395-476)Рим империя тарихының аяқталу дискусионды. Батыс үшiн әдетте 476 жыл дейді - [[Ромул Августул]] императордың жылжуы немесе 480 жыл - Непот императорының қайтыс болған жылы, заң жүзiнде соңғы ашық император. Мемлекеттiгі өзгере өмiр сүрген Шығыс империясы үшiн - V ғасырдың аяғы, 610 жыл, 1204 жыл, 1453 және тағы басқа жылдар аталады.
Бұл мерзiмнiң басты мазмұны көне заманды жан-жақты бiрiктiру процесi құрайды. Ол Римдiк республикамен іске асатын, бiрақ алғашқы сәттерде материалды болды, жаулап алу және бағынудыан тұратын; қазір бұл процесс ендi жiгерленiп (дифференциалдайды ) қиындайды. Ол айқындалады:
# жаулап алушылардың (бейiмделулер) және бодан, римдiк және провинциал элементтердiң ұқсауында; 
# өзi бiрiктiретiн өкiметтiң өзгерiсiнде;
# мемлекеттiк әкiмшiлiктiң бөліктерді бүтінмен бiрiктiру мақсатында тұңғыш рет жасалған;
# заң заңға сүйенген идеалдарының бiрiктiруiнде;
# бар болмысымен идеалдардың бiрiктiруiнде.

Бұл бiрiктiру процесі, жемiстi және озық, толық дамуына II ғ. аяғында жетедi. Бiрақ оның кемшіліктері де бар: ол мәдени деңгейдi төмендеуі мен бостандықтың жоғалуымен III ғ. айқындалады. IV ғ. христиандықтың арқасында дiни бiрлестiк пен антикалық дүниелердің бірігуі болады.

V ғ. аралығында Рим империясына шетелдер жағынан шабуылдарға душар болды, соның әсерінен 476 жылы римдiк өркениет мәңгiлiкке жойылды. Жаңа тарихи мерзiм жарияланады. Әлеуметтiк бiрiктiру және провинциялардың әртүрлi ұлттық элементтерiнiң бейiмделуiнiң жетiстiгi әсiресе императорлардың тарихында көрнекi айқындалады, олардың дербес тағдырлары мен мінездері империя тарихында ең көрнектi фактор болып қалыптасты.

== Қағидасы ==

[[Август]]пен жасалған қағидашының негiзінде - әскери монархия мен республикалық магистратураның комбинациясы. Магистратура сайлау немесе тағайындауда негiзделе алады; монархия тұқым қуалаушылықты талап етедi. Қағидашының тарихтарында екi қағиданың араласуын байқауға болады, кейде бірбіріне әсер етуі мүмкін, кейде бiртума комбинацияда, таза римдiк институт негiздемесінде бала асырап алу: император өз мирасқорын асырап алады. Екi қағиданың дұрыс әсер етуі қарулы күштiң кез келген басып кiруiмен бөлiнедi, империя және император өкiметiн қорғауымен қызмет көрсетуi керек болатын.

== Августтың басқаруы (б.з.б. 31 – б.з.б. 14 жылдар) ==

Біріншіден гөрі екiншi триумвират дербес емес мәмiле, ол мемлекеттiк мекеме, көлемдi өкiлеттiкке ие болды: Триумвирларға халық жиналысының қаулысы бойынша мемлекет жасауы тапсырылған - triumviri reipublicae constituendae causa. Екi жора-жолдастардың жоюы, барлық құрылтай өкiметi Октавиан қолында түйлiктi; ол бұл берілген билікпен тек өз жауынгерлерiне сый беру үшін қолданды, imperator perpetuns атағымен қанағаттанды, яғни провинциялардың бас қолбасшы жағдайымен. Келесi жылы ол Агриппамен бiрге цензорге айналды және (Сенаттың біріншісі) princeps senatus атағын алды.

Сенатқа көзқарасы анықталып, Октавиан бас қолбасшы атағымен жасалды және Сенат тұндыруы бойынша ғана лауазымды қайта қабылдады, 10 жылдық мерзiмге, қайта сол мерзiмге жалғастырылды. Проконсул өкiметiмен қалған республикалық магистратуралардың өкiметтерiн бiртiндеп қосты – Трибунская өкіметі	(23 жылдан Р. Хрға дейiн), цензор (praefectura morum) және бас понтификаның өкiметi. Оның өкiметi екi жақты сипатқа ие болды: ол римдiктерге қарағанда республикалық магистратурадан және әскери империумға қарағанда провинцияларға. Октавиан Сенат президентi және императордың рөлін атқарды. Бұл екі элемент Августтың «Құрметтi» лауазымында қосылды, 27 ж. Сенатпен сыйланды. Лауазым дiни реңде болды.

Бұл тұрғыда да Август үлкен сабырлықты көрсеттi. Ол оның атымен алтыншы айды атауға рұқсат бердi, бiрақ өзін құдай деп тануын қаламады, сондықтан Римда тек қана (құдайшыл Юлийдың ұлы) divi filiusтiң атағына ие болды. Ол тек Римнен тыс өз атына храмдарды, тек қана (Roma et Augustus ) Римы бар Қосуда тiптiнi атына салып, және ерекше абыздық алқаны құруға рұқсат бердi - Августалы. Осылай тамыздың өкiметi әлi ерекше терминдi тарихта белгi қоятын келесi императорлардың өкiметiнен қағидашы айтарлықтай айырмашылығы болады. Қос өкiметтiк ретiнде қағидашыны сипат Сенатқа тамыздың қатынастары ашық қарастыру кезiнде әсiресе сөз сөйлейдi. [[Цезарь]]де жақтаған тәкаппарлық және кейбiр жаратпау Сенат қарағанда айқындалды. Ғана емес тамыз Сенат және өмiр сүрудiң хабардың көп жеке сенаторларына көмектерi, тиiстi олардың биiк жағдайына қалпына келтiрдi - ол өкiмет Сенатпен тiкелей бөлдi. Барлық провинциялар сенат және императорға бөлiндi. Бiрiншi дәрежеге барлық бiржолата қылшиып қалған облыстар үйт; олардың үкiметтерi, проконсулдардың атағында, Сенатта жеребе бойынша бұрынғыша белгiлендi және оның бақылауларымен қалды, бiрақ тек қана азаматтық өкiметтермен ие болды және әскерлердiң өз ұйғарымдарында алмады. Соғыс бола алған әскерлер тұратын және легаттардың ол тағайындалатын тамыздардың пропреторлардың атағында тiкелей өкiметтермен тастап кетiлген провинциялар.

Бұған сәйкес империяның қаржы әкiмшiлiгi: де бөлiндi (қаржы мекемесi ) aerarium Сенат жүргiзуiнде бұрынғыша қалды, бiрақ (fiscus ) император қазынасы қатар олардан пайда болды, император провинцияларымен табыстар қайда барды. Халық жиналысына тамыздың қатынасы оңай болды. Комицийлар үстiрт бар болады және тамызда, бiрақ олардың сайлау өкiметi императорға өтедi, заң жүзiнде - жартыға, iс жүзiнде - бiржола; олардың сот өкiметi олардың заң шығару қызметi сот мекемелерiне немесе трибунаттың өкiлi ретiнде императорға шегiнедi - Сенатқа. Комицийлар қандай дәрежеге дейi өз мәнi тамызда, көруге болатын олар оның мирасқорында тек қана император өкiметiнiң негiзi - теория империяны бiрге Римдiк құқықпен, орта ғасыр өткен бастан өткiзген ретiнде халық үстiнен қараушылығының теориясындағы iзi қалдырып елеусiз жоғалған жоғалтады.

Августтың iшкi саясаты керiтартпа - ұлттық сипатты тасысты. Цезарь Римға рұқсат провинциалдарға кең ашты; Тамыз тек қана әбден сапалы элементтер азаматтық және Сенатқа қабылданатындай етiп туралы жағдай жасады. Цезарь үшiн, Антония, азаматтықтың құқығының беруi үшiн әсiресе кiрiс көзiмен болды; Август, өз сөздерiлер бойынша, тезiрек қазына Римдiк азаматтықтың абыройы төмендету қарағанда залал сабыр ету үшiн мүмкiн деуге дайын болды»; тiптi қасында оны бұған сәйкес көп Римдiк азаматтықтың құқығы берiлген оларға ертерек тартып алды. Бұл саясаттар мырзаның қарастыруына бұрын әбден берiлген құлдардың ерiгiне жiберу бойынша жаңа заң шығару шаралары шақырды. «Тамыздың заңы бойынша бұрынғы азаматтықтың құқығы байланатын (magna et justa libertas ) Толық бостандық бере алды, тек қана белгiлi шарттар және сенаторлар және салт аттылардан бақылап ерекше комиссиясының жанында; тек қана азаматтықтың латынша құқығын босаудың бұл шарттарының сақтамауында бердi, масқаралайтын жаза тап болған құлдар тек қана дәрежесiне қол астына қарайтын провинциал тигiздi.

Август азаматтардың саны данқтылыққа келтiрiлгендей етiп туралы қамына кiрiстi, және ценз шыққан қолданулар ендi дерлiк қайта бастады; қаруды тасысуға қабiлеттi азаматтардың 28 жылындағы 4 063 000 көрсеттi, кейiн 19 жылдар - 4 163 000. Бекiп қалған салт тамыз мемлекеттiк есепке жарлынанатын азаматтарында болып және отардағы азаматтарын шығаруға сақтады; айрықша оның қамдарының затымен бiрақ сәулеттендiру және әшекей өзiмнiң Рим-шiсi болды. Ол халықтың рухани күшi, берiк отбасылық тұрмыс-салт және ұнамдардың оңайлығын сонымен бiрге қайта туғысы келдi. Ол храмдар келген ескiлiктерге қалпына келтiрдi және, мақсатпен ұнамдардың бейбастақтығының шегiн қойып, Leges Juliae және Papia Poppeae балалардың брактер және тәрбиесiн мадақтауға заң шығарды, Р.Хр бойынша 9 г.); ерекше беру артықшылықтары бердi болды.

Заңдар Август өзiмдi ежелгi римдiк айбын өнеге болғысы келдi ұнамдардан күштер алмайтында қуатсыз горацияның сөзi есте сақтай. Жаhангер сарайлар кейiннен Белес болған Палатинда сыпайы үйде өмiр сүредi; оның өмiр сүруi және әдет республикалық идеалдарға сәйкес келдi; ол басқа киiм бұдан басқа, Ливия император әйелiн үйдiң үй иесiсiмен тоқыған тасыспады.

Провинциялардың тағдырында тiк бұрылыс онда болады: Рим поместьелерiнiң оларынан (membra partesque imperii ) аздап мемлекеттiк денелер болып қалыптасады. Тамақтандыру үшiн провинцияларға бұрын жiберетiн проконсулдарға провинциядағы олардың болуын ендi нақтылы еңбек ақы және мерзiм белгiленедi созылады. Провинциялар бұрын тек қана зат болды; ендi, керiсiнше, оқу құралы, тамыз оларға Римнан провинциал қалалары салып бiтiредi екен, олардың парыздары төлеп қояды, апаттар көмекке оған уақытында келедi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк ұрықта әлi болады; құралдардың императоры провинциялардың жағдайы бiлуге аз алады және сондықтан iстер жағдаймен танысуға өзi керек санайды. Агт барлық провинция Африка және сардинадан басқа, және олардың айналмасында көп жылдар өткiздi кiрiп-шықты. Ол әкiмшiлiктiң мұқтаждықтары үшiн пошталық қатынасты жасады; империяның орталарында, форумда, шеттерге Рим жүрген көп жолдар бойынша қашықтықтар болып есептелетiн бағанаға шарт қойған.

Республика тұрақты әскердi бiлмедi; жауынгерлер жылға олардың ту шақырған қолбасшыға кешiрек ант бердi - жорықтың аяқтауына дейiн. Бас қолбасшының өкiметiнiң тамызынан өмiрлiк, әскер болып қалыптасады - тұрақты. Әскердегi қызмет 20 жылдарға анықталады, ардагер кейiн не құрметтi демалыс және қамтамасыз етуге ақшалай құқық алады немесе топырақпен. Керек емес мемлекеттiң iшi керек әскер шекаралар бойлай орналасады; Римда Р терiлген таңдаулы адам 6000 шақты адамы бар отряд тұрады. (преториандар ) азаматтар, 3000 преториандар Италияда орналастырған; өңге әскерлер шекаралар бойынша қойып шыққан. Тамызды өзара соғыстар пайда болған уақытындадан үлкен Легион санға (3 таусағыздың ұтылуында қаза тапты) 25 сақтады. Олардың iшiнен (сол Рейн жағасы бойынша облыстар) жоғарғы және төменгi Германияда 2 және Испанияда бойынша 6, 4, Мысырда және Африкадағы Сириядағы 8 Легиондар, дунай маңындағы облыстарында 3 тұрды әрбiр легионда Әскери үстемшiлдiк 5000 адамды есептелдi, Pимге шеңберiндерек республикалық мекемелер жатқызылмай және провинциялармен шектелмей отырады.; өз үкiметте отыратын мәнiн Сенат алдында жоғалтады және халық жиналысын мүлдем жоғалады. Комиций орын легиондарда орналасады; олар өкiметтiң саймандарымен қызмет көрсетедi, бiрақ олар болуға әрдайым дайын және өкiметтiң көзiмен жағдай жасайтыны сол үшiн.

Цезарьнiң мұрагерi, Август, жауынгер және жылжымалы тайпалардың оның бағындыру ағаларын галлиларда iстелген Германияда жасап, берiк шекараны және солтүстiктен қауiпсiздiктi Римге қамтамасыз етуге есептi өз жауапкершiлiгiне алды. Екi тараптармен - батыстан, Элбаға бағыт бойынша, және оңтүстiктермен, Дунайға бағыт бойынша - Бас және тибериелер, Рдың Велиi императордың өгей ұлдары, друз. Германия жүрегiне легиондар. Жоспар бiрақ тек қана жартыға сәттi болды; таусағыздың ұтылуы 9 г н. э.) империяны Тевтобург орманында Элбаға үстемдiлiктiң таратуы туралы бас тарытқызады және Рейнмен қанағаттануға ойлата алды. Германдықтар массалармен әлi жерленуге жеткiлiксiз болатын оңтүстiкте Дунайға дейiн шекарасын және жаңа провинцияларды ұйымдастыруға алып жүрудiң сәтi түстi: Рецияны, Винделициеймен, және Норик. Өшiге iстеуiрегi римдiктер бұдан әрi шығыста кездестiрген кедергi тамыз ендi соғысқан паннонияда және римдiктер иллириялардан кiретiн далмацияда болды. Далматиннiң - паннонның соғысындағы батылсын Тиберия жетiстiгi 9 г н. э.) Тамақ және үш жаңа провинциялардың ұйымына оның бастауынан Дунай шекарасы Римға қамтамасыз еттi - паннония, иллирия және Мезии, әлi бұрын бодан Македония проконсулымен.

Август римдiк үстемдiлiктiң үшiншi концентрлi шеңберi және оңтүстiктенi тұйықтады. Сирия тықсыратын Мысыр Рим ұстасты және бұл бағындыру құтылды, цезарь және антонияны сүйсiндiруге iстей алған арқасында өз ханшасы Клеопатраға тәуелсiздiктi сонан соң сақтады. Тозыңқы ханшаға қандас тамыз қарағанда сол жетудiң сәтi түспедi, және Мысыр римдiк провинция болды.
Римдiк үстемдiлiктiң батыс Африканың бiр бөлiгiнде сонымен бiрге тура (Марокко ) Мавретаниюды үйретiп алатын және Юбенi оның нумидияның патшасына берген тамызда Нумидияны Африка провинциясына қосты бiржолата көз жеткiздi. Римдiк пикеттер Мысыр шекараларындағы киренаиктерге Марокко барлық сызық арналған шөлдiң көшпелiлерiнiң облыстың бос емес мәдениеттерi қорыды.

;Юлий-Клавдий әулеті: Авусттың мұрагерлерi

Август жасалған тетiктiң кемшiлiктерi оның өлiмiнен кейiн iле-сала бiлiндi. Ол шешiлмеген мүдделер соқтығысуын қалдырды және Арал қамалған оларына тибериемен және тектi немеремен, жарамсыз жас баланың өгей ұлымен асырап алынған бала олардың аралығында дұрыс айтады. Зор еңбектерге, ақылға және тәжiрибелiлiктер (14-шi) тибериелер беттерiнше мемлекеттегi бiрiншi орынға құқығы болды; ол деспот болғысы келмедi: провинциалдар үшiн оған жағымаздармен айналған (dominus ) мырзаның лауазымы ол құлдар оның мырзасы ретiнде ғана үшiн айтты қабыл алмай - император, азамат-азамат үшiн. Провинциялар оларда тапты, өздерiнiң оның жек көрушiлерiнiң мойындауы бойынша, қамқор және айтарлықтай үкiмет; ол мейiрбан шiркеушi қойды қырығатын өз проконсулдарына текке емес айтты, бiрақ сүрiк олардан сыдырмайды; алдынаға Римында бiрақ өткен айбын туралы Сенат, толық республикалық тартулар және еске түсiрулер тұрды - және императормен және Сенаттың аралығында қатынастар тез бүлiнген жағымаздар және сөз тасушы болды. Тиберия жанұясындағы қайғылы жағдайлар және қайғылы шиеленесулерi императорларды өшiктiрдi, сонда саяси процесстердiң қанды Драмасы, Сенаттағы Капри Аралда масқара таңбалаған рақымсыз қарттың тацитiнiң өшпестей жасау көркем бейнелелген (impia bella ) ымырасыз соғыс басталды, сонша құмар.

Жас бала дәлдiктегi бiзiне соңғы минуттары белгiсiз болатын Тиберия орынына әйгiлi және барлық (37-шi) калигулалардың германика жоқтаған оның немересiнiң ұлы жариялаған әлпеттi, бiрақ тез ессiзденген ұлылықтың елiрмесi және буырқанған мейiрiмсiздiкке дейiн жеткен өкiметтер. Преториялық мiнбенiң семсерi табыну үшiн Иерусалим храмындағы өз мүсiнiн орнатылуға оқталған ақылсыздың өмiрi бiрге Иегов кесiп тастады. Сенат республика туралы еркiн iшiне дем тартып армандады, бiрақ жаңа императордың оны, (41-шi) оның Клавдиясы, германиканың ағасының қиырдың преториандары. Ол өз екi әйелдерi, мессалина және римдiк әйел масқара жапқан сол уақытқа дейiннiң Агриппиналары жеккөрiнiштi ойыншық болды. Оның түрi бұрмалаған, алайда, саяси сын-сықақпен; империяның iшкi дамытуы да, сыртқы да және онда, оның қатысуысыз емес, созылды. Клавдиялар Лионда дүниеге келдi және сондықтан галлиларды мүдделердi жүрекке әсiресе қабылдады және галл: ол Сенатта Северндердiң Римдағы олардың түсiнiктi құрметтi қызметтерi үшiн жасалуға сұратқан тұрғындарының галлилары өтiнiштi өзi қорғады. Клавдиялар Фракия провинциясына Котиса 46 г патшалыққа аударды, Мавретаниидан римдiк провинцияны жасады. Британияның әскери жұмысы, бiржолата бодан агриколамен онда пайда болды. Қастық, мүмкiн, және қылмыс, Агриппиналар оның ұлы, (54-шi) Неронға өкiметке жолдарын ашты. Және империяның алғашқы екi ғасырларында, тұқым қуалаушылықтың қағидасы әрдайым дерлiк зиянды оған әкелетiн осы жағдайда. Мемлекетте дербес сипатпен және жаңадан көрiнген Неронның дәмдерi және оның жағдайының аралығында сәйкессiздiкке толық болды. Неронның өмiрлерi жинап келгенде әскери көтерiлiске кенеттен болды; императорлар өзiн өлтiрдi, және соғыстың келесi азаматтық жылына үш императорларды ауыстырып қаза тапты - Гальба, Отон, Вителлий.

;(69—96 жылда) Флавий әулеті
Өкiмет бiржолата қарсылық қылған иудейлерге қарсы соғысқа, Веспасианда бас қолбасшыға тапты. Империяның (70-79) оның Веспасианы оған iшкi ұяттар және көтерiлiстерден кейiн қажетсiнетiн ұйымдастырушы алды. Ол Батав көтерiлiсi басты, мемлекеттiк шаруашылық Сенатқа қатынас және тәртiпке сал ұнамдардың ежелгi римдiк оңайлығының өзiмнiң үлгi бола бiтiрдi. Оның ұлы, (79-81) Тито, Иерусалим қиратқышы, император өкiметi бетте адамгершiлiктiң сәуле жиегiмен өзiне қоршады, кенже бала Веспасиан, (81-96) Домициан, растаумен тұқым қуалаушылықтың қағидасы бақыттың Римына әкелмейтiн жаңадан қызмет еттi. Әрдайым емес сәттi, Сенатпен жауласып және қастандықтың нәтижесiнде қаза тапқандығыменнен, Домициан тибериеге елiктедi, Рейн және Дунайда соғысты.

== Бес жақсы императорлар - (96—180 жылда) Антониндар ==

Бұл қастандықтың салдарымен өкiметке шақыруы болды, генерал емес, Сенат ортасынан адамы, (96-98) жүйкелер жақсы оның императорларының бiрiн Римге (98-117) Ульпия Траян бала қылып алып бердi. Траян Испаниядан тек болды; оның төбесi империя болған әлеуметтiк процесстiң айрықша мәнi бар белгiсi болып табылады. Әйтеуiр, үстемдiлiктен кейiн екi ақсүйектiк туу, Юлиев және Клавдиев, римдiк тақта Италия муниципиясы және Испаниядан провинциалынан Гальба, содан соң императорлар Плебей көрiнiп қалады. Траян империяның жақсы дәуiрiмен екiншi ғасыр iстеп шыққан императорлардың қатары өзiменмен ашады: барлық олар - (117—138 ) Адриан, (138—161 ) Антонин Пий, (161—180 ) Марк Аврелий - (испандықтар оңтүстiк галлидан болған Антонинадан басқа) провинциал тегi; барлық олар негiзiн салушының бала асырап алуына өз төбесiмен мiндеттiген. Траян қолбасшы, империя сияқты даңқы шықты ең үлкен көлемнiң онында жеттi.

Траян Дакия жаулап алып отарлаған солтүстiкке империяның шектерi Днестрге Карпаты жылжытты, және төрт провинцияларды құрастырылғаны шығыста: (Малай - евфраттың Бастауы) Армения. (евфраттың төменгi жағы) месопотамия, (жолбарыстың облысы) Ассирия және (Палестинадан Ювқа) аравия. Бұл iстелдi тағылық тайпалар және шөлдiң көшпелiлерiнiң тұрақты басып кiру ол кiжiңдеген империялары жылжытып қою үшiн сол үшiн жаулап алушы мақсаттармен ғана емес. Траян және оның мирасқор адрианымен мұқият қамнан бұл көруге болатын (бiлiктiң Траяндары) Молдавияда, майн және оңтүстiк Германия арқылы Дунайға (нассау Севернге) Рейнiнен (Pfahlgraben ) limes еңгезердей бiлiктер, тас бекiнiстерi және қалдықтары бiздiң күндерлер дейiн аман сақталатын мұнаралармен солтүстiк Англияда шекаралардың күшейтуi үшiн төктi.

Бейбiтшiлiк сүйгiш адриан әкiмшiлiк және құқықтың төңiрегiдегi өрнектеулерiмен шұғылданды. Август, Адриан қалай провинциялардың баруында көп жылдар өткiздi; ол Афинылардағы архонты қызметтi өз жауапкершiлiгiне алуға жиiркенбедi және оны жоба үшiн қалалық басқаруды өзi құрады. Оны болды бiлiм берiлгенiрек. Өз қаржы реформаларымен адриан қалай әлемнiң байытқышының жалған атына лайық болды, оның мирасқор Антонины осылай апат ұшырайтын провинциялар туралы адамгершiлiк, оның көмектесуiнде прозван тектiң әке болды. Бiз ол туралы философ шақырылған Марк Аврелийдiң Цезарьлерi жоғарғы орын қатарда теңеулерге бiр-бiрдендер емес соттай аламыз орналасады - бiз оны бiлемiз өз мазмұндамасыдағы жоспарлары да ойла. Ұлы өрлеу қалай саяси ойлаған бол Римдің жақсы адам iске асқан. республиканың түсу уақыттарымен, айқынырақ жинағы бұл туралы бiздi куәландырады барлық барлық құқықтар үшiн барлық заңдар үшiн негiзде бiрдей тең жүргiзiлетiн еркiн мемлекеттiң түрiн өз жанында тасыстым. Тақта бұл философқа керiсiнше римдiк императордың өкiмет өз дербес әскери үстемшiлдiк сынап көруге тура келдi; көп жылдар ол ол өлетiн Дунайда бiрiккен соғыста жүргiзiлу мiндеттi. Тақтың өсiмтал жас шама орнаған төрт императорларынан кейiн және тапты, шынымен мұра, жас балаға, және және анық емес. (180—193 ) Коммод емес мерейлер сүйiктiлерге мемлекетпен басқару берiлiп қомағайлану тәрiздi, майдан емес, цирк және амфитеатр: ол дәмдер бiрақ Нерон шебер емес емес, гладиатор болды. Ол қастандық жасаушыларды қолдан қаза тапты.

== Рим мәдениеті ==

Рим мәдениеті көне дәуір мәдениетінің қорытындылаушы кезеңі болды. Ежелгі Рим мәдениетінің қалыптасу кезеңінде (б.з.б. VIII — IV ғасырлар) [[этрустар]]дың сәулет өнері үлгілерін бойына сіңірді. Ежелгі ғибадатханалар (Римдегі Капитолийлік Юпитер ғибадатханасы) осыған мысал бола алады. Б.з.б. II ғасыр мен I ғасырдың 1-жартысында [[базилика]]лар мен [[терма]]лар салына бастады. Б.з.б. III-I ғасырлардағы бейнелеу өнерінде портреттік мүсін ескерткіштер мен сыралғылар кең тарады. Бертінгі республика дәуірінде мүсін өнерінен эллиндік бағыт орын алып, грек ескерткіштерінен жаппай көшіру дәстүрге айналды. Монументтік сәндік кескіндеме жоғары сатыға көтерілді, мозаика мен глиптика өнері қанат жайды. Сәулет өнері империяның гүлдену кезеңінде (б.з.б. 1 ғасырдың 20-жылдары — б.з. 2 ғасыр) шарықтау биігіне көтерілді. Осы тұста арка мен ордердің, ғимаратты қабырға өрнек және мүсін ескерткіштерімен, мәрмәрмен безендірудің рөлі артты. Сәулет өнері бірте-бірте император мен империяның ұлылығын дәріптеу құралына айналды. Ежелгі Римдегі ең ірі амфитеатр — Колизей, Траян заманында — Рим қаласындағы форумдар (111 — 114, арх. Дамаскілік Аполлодор), Адриан кезіндегі ежелгі замандағы күмбезді құрылыстардың ең ірісі — Пантеон ірге көтерді. Рим театры ән, музыка, бидің басын қосқан тұрмыстық күлдіргі сахналарда өрбіді. Б.з.б. 300 жылы ш. ұлттық ателлана комедиясы (маска киген 4 кейіпкер) дүниеге келді. Б.з.б. 3 ғасырдың аяғында халық сауығының бір түрі — мим кеңінен дамыды. Осы кезеңде трагедия (претекста) мен комедияның (паллиата) жаңа түрлері пайда болды. Алғашында ойын-сауықтар ғибадатханалар жанында қойылды. Тұңғыш театр ғимаратын б.з.б. 55 — 52 жылы сәулетші Помпей тастан тұрғызды. Шамамен б.з.б. 4 ғасырда масканың пайда болуы актерлік өнердің дамуына кең жол ашты. Әйелдер рөлін ерлер орындады. Империя дәуірінде цирк ойындары, әсіресе ежелгі амфитеатрлар мен Колизейде қойылған гладиаторлар сайысы, аңшының қауіпті аңмен айқасын көрсету өріс алды. Рим театры, драматургиясы дүниежүз. театр өнерінің дамуында үлкен рөл атқарды.

Эллиндік мәдениет әсерімен дамыған Рим музыкасында тұрмыстық музыкалық-поэтикалық жанрлар (жеңіс, үйлену, дастарқан басы, қазаға байланысты әндер) қалыптасты. Поэзия мен музыка тығыз қарым-қатынаста дамып, Рим драмаларына речитативті сипаттағы музыкалық нөмірлер енгізілді. Классик. музыканы орындауда кифара және авлоспен бірге арфа іспетті псалтериум, самбика деп аталатын аспаптар да қолданылды. Хор мен оркестр сүйемелімен орындалатын пантомималардың Р. музыкасын дамытудағы рөлі ерекше. Әскери легиондарда үрлемелі оркестрлер жұмыс істеді. Рим цирктері мен театрларында көп адам қатысқан хор ансамбльдері (көбіне оркестрдің сүйемелдеуімен) өнер көрсетті. Жалпы Рим мәдениетінің бүкіл Еуропа мемлекеттері мәдениетінің қалыптасуы мен дамуында маңызы зор болды.

=== Ежелгі Рим өнері ===
{{main|Ежелгі Рим өнері}}
Б. э. бұрынғы VIII ғасырдан б. э. V ғасырына дейінгі он екі ғасырдан астам кезеңді қамтитын тарихы бар [[Ежелгі Рим мәдениеті|Ежелгі Рим]] адамзатқа орасан бай мәдени, көркем мұра қалдырды. 
Дүниежүзілік мәдениеттің асыл қазынасына Вергилийдің, [[Гораций]]дің [[Овидий]]дің поэзиялық туындылары, [[Тит Ливий|Ливий]] мен [[Тацит Публий Корнелий|Тациттің]] тарихи еңбектері, Лукрецийдің материалистік философиясы, Цицеронның шешендік өнері, [[Марк Валерий Марциал|Марциал]] мен [[Децим Юний Ювенал|Ювеналдың]] уытты [[сатира]]лары енді. Римдік право жүйесі заң туралы ойдың дамуында көрнекті роль атқарды. Ежелгі Рим шеберлері өзінен бұрынғы ерте дүние [[Өркениет|цивилизациялары]] көріп-білмеген алып [[сәулет]] [[ансамбль]]дері мен инженерлік ғимараттардың жаңа типін, реалистік мүсіндік [[портрет]] пен ғажайып [[фреска]]ларды, [[мозаика]]лар мен көркемдік кәсіп шығармаларын тудырды. Антик дүниесі өнерінің дамуы Рим өнерімен аяқталды. Ол ертедегі грек және ертедегі итальян өнерлерінің үздік жетістіктерін мұра етіп қабылдап, творчестволықпен қайта өңдеді. Рим шеберлері өздерінен бұрынғылардың дәстүрлерінен шабыт алғанымен, өздерінің өзгеше стилі мен творчестволық даралығын әрдайым сақтай білді. [[Ежелгі Рим мәдениеті|Рим мәдениеті]], оның өнері сияқты, ең алдымен Ежелгі [[Италия]] халықтары жасаған цивилизация топырағында өсіп-өнді, олардың арасында саяси да мәдени тұрғыдан анағұрлым дамығаны этрустар болды.

=== Ежелгі Рим театры ===
{{main|Ежелгі Рим театры}}

[[Сурет:Forum Romanum Rom.jpg|thumb|]]
[[Грек театр]] мәдениеті дәстүрлі жаңа қоғамдық өмірдің ерекшелігіне орай, Ежелгі Рим театрында өзінің жаңа даму жолын тапты. Алғаш [[театр]] өнерінің пайда болуы — өнім жинап алу мейрамдары кезіндегі ойын-сауықтарға байланысты. Одан кейінгі театр элементтері [[ән]], [[музыка]], бидің басын қосқан тұрмыстық күлдіргі сахна — сатирлерде өрбіді. Б.з.д. 300 жылдар шамасында ұлттық ателлана [[комедия]]сы дүниеге келді. Ателланада маска киген тұрақты 4 кейіпкер болған: Макк, Буккон, Папп және Доссен. Осы кейіпкерлерді ойнайтын әуесқой актерлердің [[пьеса]]сы, мәтіні болған емес, сондықтан олардың [[импровизация]] жасауына кең жол ашылды. Ателлананы бертін келе кәсіби шебер актерлер ойнайтын болды.

== Дереккөздер ==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Тарихи мемлекеттер]]
[[Санат:Рим империясы]]