Тянь-Шань шыршасы
| Тянь-Шань шыршасы | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Осы шыршалар Алмарасан санаторийдің жақын жерде өседі
| ||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Синонимдер | ||||||||||||
Тянь-Шань шыршасы [1] (лат. Pícea tianschánica) — қарағайлар тұқымдасына жататын мәңгі жасыл, қылқанжапырақты ағаш, бұта. Ол Шренк шыршасы түрше. Алматы облысында кең таралған. Теңіз деңгейінен биіктігі 1300-3600 м. Осы ағаштар Тянь-Шань эндемиктері [2] және тек-ғана Іле Алатауында, дәл сондай Жетісу Алатауында кездеседі.
Сипаттамасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тянь-Шань шыршасы — қалдық өсімдіктер. Жас ұзақтығы 250–300 жыл. Ұсақ тасты, жартасты тау беткейлерінде бірыңғай шыршалы кейде сібір самырсынымен аралас орман құрап өседі. Орта биіктігі 60 метрге жетеді, ал сыпайы жағдайында 100 метрге жетеді. Орта жуандығы 2 метрге дейін жетеді. Діңінің қабығы қоңырқай сұрғылт түсті, қабыршақтанып оңай сылынады. Қылқаны (жапырақтары) 4 қырлы, үшкір, ұзындығы 2-3,5 см, ені 2,0 мм-дей, ұзарған өркенінің қабық төмпешіктерінде бір-бірден болады. Жапырақтары түскенде төмпешіктері сақталып қалады. Бүрі сопақша, цилиндр пішінді, ұзындығы 8-10 см, жуандығы 2,5-4 см. Жеміс жапырақтары, көбінесе бүрлерінде орналасады. Мамыр айында гүлдейді. Вегетативтік (өсімді) жолмен көбейеді. Тұқымы мамырда, қоңырқай түсті келеді, жұқа қанатшалы өсіндісі арқылы желмен таралады, тамыз-қыркүйекте піседі. Алғашқы 15 жылда баяу (жылына 5-25 см), содан кейін тез өседі.
Пайдалану
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шыршаның ағашы көптеген құнды қасиеттерге ие. Ол керемет берік. Революцияға дейін бұл шыршаны құрылыс материалы ретінде пайдаланған. Одан Алматының тұрғын үйлері және қоғамдық ғимараттар салынған, оның ішінде атақты Кафедралды шіркеу де бар. Осы ескерткішті 70-ші жылдары қалпына келтіруде ХІХ ғасырдағы үйлердің бөренелері пайдаланылды — олар жақсы сақталған Тянь-Шань шыршасының ағашынан — музыкалық ішекті аспаптар: гитара, домбыра жасауда таптырмайтын бағалы материал. [3]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Алматыкітап. Растителный мир Казахстана. ISBN 9965-24-742-0
- ↑ Осы ағаштар еш жерде жоқ. Тек-ғана Тянь-Шаньда бар
- ↑ "Credos" баспасы. Алматы жолсерігі. ISBN 978-601-80060-1-2
Сыртқы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Ель тяньшанская, Ель Шренка (орыс.). — Тянь-Шань шырша.
- Шыршалар бойынша (қаз.). — Тянь-Шань Шырша.