Финляндия Топонимдері

Финляндия Топонимдері – Финляндия территориясындағы табиғи және мәдени объектілердің географиялық атауларының жиынтығы.

В. А. Жучкевич бағалауына сәйкес, Финляндия топонимиясы Солтүстік Еуропадаға басқа мемлекеттерінен әлдеқайда ерекшеленеді, әсіресе лингвистикасына байланысты. Бұнда құрамдас атаулардан тұратын өзіндік топонимикалық типтер мен модельдер қалыптасып қойған. Фин топонимдеріне жалқы есімдерге географиялық объектінің номенклатуралық классының атауларын жалғаған тән, мысалы, өзендер атаулары жалқы есім мен –йоки (өзен) сөзінің қосындысынан тұрады: Ивала-йоки, Коми-йоки, Симо-йоки.

Мемлекет атауы

Мемлекеттің “Финляндия” атауы – орыс және басқа да көптеген тілдерде шведтің Finland (аңшылар жері – көне скандинавиялық Fin “аңшы”, және швед тіліндегі land “жер, мемлекет”) сөзінен қалыптасқан. Бұл топоним жайлы ең көне жазбаша нұсқалары ІХ ғасырда пайда болған; қазіргі Швеция территориясындағы Уппланд провинциясында аңғарыдған finlonti сөзі екі тастың бетінде рун жазбасымен орындалған. ХІІІ ғасырда осыған ұқсас G 319 тасы Швециядағы Готланд аралында finlandi жазуымен табылды. Көне ислан тілінде жазылған Инглингтер жайлы Дастанда да (ХІІІ ғасыр) Finnland топонимі орын алған.

Фин тілінде мемлекеттің атауы – Suomi. Алғаш бұл сөз Сумь формасында (ХІІ ғасырдың басында) жаңа қалалық шежірелерде кездескен. Suomi атауының шығуы жайлы бірнеше тұжырым бар. Бір нұсқа бойынша, топоним бірнеше ғасырлар бұрын болған Suomamaa (фин. Suoma – “батпақ”, maa – “жер”; нақтырақ : “батпақты жер”) жеріне байланысты пайда болған. Сол облыстың қоныс аударушылары Suomi деп аталып кеткен өлкесінің атауын оңтүстік-батыс Финляндиға ауыстырды. Басқа тұжырымға сүйенсек, “суоми” – бұл өзгертілген “саами” – фин тайпасының келуінен бұрын, сол жерде қоныс еткен тайпаның өзін-өзі атағаны.

Топонимияның қалыптасуы

Тарихи аспектілер

Финлянлия топонимдерінің тарихи қалыптасуы 3 ақпарат көзімен байланысты: фин-ұйғырлық топонимдер (халықтың шамамен 93%-ы фин тілін меңгерген), швед топонимдері және саам тілінен пайда болған топонимдер.

Финляндия көне топонимдерінің қалыптасуының тарихы әлі күнге дейін белгісіз, мысалы Пяйянне, Сайма, Иматра және Кейтеле сияқты гидронимдер. Осыған орай бұл гидронимдер белгісіз тілден бастау табады деген болжам пайда болды. Мемлекеттің бүкіл территориясында саам тайпасының архаикалық атауларының субстратын табуға болады. Финляндия топонимдерінің басым бөлігі архаикалық немесе диалектті болып саналады. Көп жағдайларда фин субстраты шведтік географиялық атауларында немесе керісінше, швед субстраты фин тіліндегі географиялық объектілерде кездестіруге болады. Урбандалу үрдісі Финляндияның Швеция мемлекетінің құрамына кірген кезеңінде болғандықтан, швед тілі жалпыға ортақ бір тіл болып саналатын, сондықтан көптеген қалалар мен көшелер атаулары швед тілінде сақталған. Финляндия топонимдеріндегі басқа субстраттар ішіне фин, балтикалық, германиялық және славяндық пласттар бірнеше хронологиялық деңгейде кіреді.

Қазіргі замандағы топонимиялық саясат

Финляндияның географиялық атауларын стандарттау сұрақтарымен Финляндияның ежелгі тілдер институты мен Ұлттық жер қызметі айналысады. 2003 жылғы тіл туралы мемлекеттік заң Финляндия муниципалитеттерің 3 топқа бөледі: фин монотілдіктер, швед монотілдіктер және екітілдіктер. Егер халықтың 8%-нан, яғни 3 мың адамнан кемі азшылық тілін меңгерген болса, муниципалитет монотілдік болып саналады. Басқа муниципалитеттер екітілдіктер қатарына жатады. Осыған орай, Аланд аралынан басқа Финляндияның барлық территориясында ресми тілдер швед және фин тілдері. Аланд аралында тек бір ресми тіл қабылданған - швед тілі. Материкте швед тілін меңгеріп алағандар Остроботния, Уусимаа және Турку айналысында мекен етеді. Солтүстік-саам, инари-саам және колтта-саам тілдерін Финляндиядаға Саам аймағында жартылай ресмиге жатқызады.

Тіл туралы заңға сәйкес, екітілдік муниципалитеттердегі барлық топонимдер фин және швед тіліндегі нұсқаларға ие болуы қажет. Бұған қоса, көптеген екітілдік фин муниципалитеттерінде ресми түрде бекітілген швед тіліндегі атаулар орын алады. Муниципалитеттер атауларды өздері таңдауға құқылы, алайда, нақты шешім қабылдағаннан бұрын олар Финляндияның ежелгі тілдер институтымен талқылауы қажет.

Финляндияның орталық аймағы динамикалық түрде дамып келе жатыр. Бұл жаңа пайда болған объектілерді уақытылы атау жағынан қиыншылықтар туғызады. Берілген жағдай екітілдік муниципалитеттердің топонимдері швед және фин тілдерінде құрастырылу қажеттілігімен одан әрі қиындай түседі.

Финляндияның ежелгі тілдер институты жаңа топонимдерді енгізу бойынша ұсыныстарды құрастырды. Негізгі принцип – осы күндері қолданысқа ие топонимдерді қайта пайдаланып, заманаци тілдік нормаларға сәйкес өзгерту. Өрістер сияқты ескі топонимдер көп жағдайда тек бір тілде болғандықтан, оларды аударғанда өте мұқият болу қажет. Екінші тілге тек сәйкес мағынасы бар сөздерді ауыстырған дұрыс. Егер де топоним екі тілде де орын алса, сол формада қолданған жөн. Кей жағдайда топонимді екінші тілге аударғанда, сөздің мағынасы өзгерістерге ұшырайды. Бұндай кездерде топонимді бастапқы түрде қолдану қажет. Жеке аттар аударылмайтынын ескерген дұрыс, алайда, белгілі бір тұлғаның аты екінші тілге грамматикалық немесе фонетикалық нормаларға қатысты аударылмайтын болса, жаңа атаудың құрастырылуы әбден мүмкін.

Топонимдерді құрастырудағы ерекше жағдай болып, екі муниципалитет қосылған кезді айтады. Бұндай кезде екі шешім қарастырылады: • Мөлшері бойынша кіші муниципалитет қалаға қосылатын жағдай: біріккен елді мекен үшін қаланың атауын қолданған жөн. • Шіркеуі бар муниципалитет шіркеу деңгейі одан үлкенірек муниципалитетке қосылған жағдай: шіркеу деңгейі жоғарырақ муниципалитеттің тарихи атауын қолданған дұрыс.

Басқа жағдайларда топонимдерді тарихи атауларға сәйкес таңдайды. Көптеген жағдайларда қосылатын муниципалитеттердің аймағын қамтитын тарихи әкімшілік құрылымдар бар. Бұндай тарихи атаулар қолдануға жарамсыз болған кездерде сол аудандағы ең танымал ауылдың атауын алу қажет. Түрлі түсінісеншіліктерді болдырмау мақсатында жаңа атау сол аймақтың атын қоданбауы тиіс және де жаңа атау екі бөліктен емес, тек бір сөз табынан тұрғаны өте маңызды. Бұған себеп, фин тілінде екі сөзден құралған атауды пайдаланған, грамматикалық жағынан қиын. Сонымен қатар топонимдерді құрастырғанда, сол уақытқа дейін қолданысқа ие болған атауларды падаланбаған дұрыс.

Егер де қосылған муниципалитеттер екітілдікке көшсе, шведтік нұсқасы оңай аңғарылуы үшін, фин тіліндегі топоним оған сәйкес болуы қажет. Жаңа муниципалитеттің швед тіліндегі атауы басқа топонимдерге тән принциптарды ескеріп, құрастырылуы тиіс.

Фин тілі құрылымының грамматикалық ерекшеліктері

Фин грамматикасында кей топонимдер сыртқы жұрнақтар ие, бұл әсіресе гидронимдерге қатысты ереже. Мысалы, Сейняйоки топонимі (фин. Seinäjoki) қаланың да, өзеннің де атауына қатысты қолданылады, ал Seinäjoella сөзі “Сейняоки өзенінде” немесе “Сейняоки қаласында” деген мағынаны береді. Seinäjoessa топонимі – өзенде немесе өзен астында деген мағынада қолданылады. Басқа топонимдер ішкі жергілікті жұрнақтармен бірге жазылады. Мысалы, Helsingissä (мағынасы : “Хельсинкиде” – қала атауының өзгертілген нұсқасы).

Финляндияның негізгі топоформанттары: йоки - “өзен”, лахти - “шығанақ”, мяки – “тау”, коски- “шег”, ярви - “көл”, суо - “батпақ, батпақты көл”, ранта - “жағалау”, селькья (тікелей аудармасы “арқа”) - “қырат”, ма - “жер”, сари - “арал”, линна - “бекініс” және т.б.