Фразеологиялық синонимдер

Фразеологиялық синонимдер — мән–мағынасы жағынан үйлесе келіп, бірінің орнына бірі балама болып қолданылатын тұрақты тіркестер. Қазақ тілі лексика синонимдерге қандай бай болса, Фразеологиялық синонимдерге де соншалықты бай. Бірақ олар өздерінің стильдік, мағыналық ерекшеліктерін сақтап отырады. Мысалы, аза бойы қаза болды, аза бойы тік турды, азар да безер болды, ат-тонын ала қашты дегенде мән-мағынасы жағынан бір-біріне жақын келгенімен, іштей өзіндік ерекшеліктері бар.

Сол сияқты алғаны ас болмады, алғаны көзінен шықты, жегені желім болды, жегені желкесінен шықты, ішкен-жегені мұрынан шықты дегендер де белгілі бір ұғымды, жан-жақты сипаттап тұрғанымен, стильдік мәні жағынан бірдей емес. Фразеологиялық синонимдердер ұғымы жағынан бірінен-бірі сатылап өсіп, күшейіп отырады. Мысалы, көз (кірпік) ілмеді, көз шырымын алмады, түн баласына кірпік қақпады, түн ұйқысын төрт бөлді, көрер таңды көзімен аттырды дегенде әрбір Фразеологиялық синонимдернің алдыңғысынан соңғыларының қарқыны басым болып келеді.

Фразеологиялық синонимдер сындық және үстеулік мағынада да кездеседі. Мысалы, сулулықты бейнелегенде: ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, туған айдай, үріп ауызға салғандай, ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін, еліктің баласындай, қыздың баласындай, ай мен күндей\ байлық, туралы: төрт түлігі сай, төрт құбыласы түгел, бес енесі бестен, не ішем, не жейім демейді, ішкені алдында, ішпегені артында, үріп ішіп, шайқап төгіп отыр; қатты ауырып жатқан адам жайлы: әл үстінде, өлім халінде, өлім аузында, өлі мен тірінің арасында, бір аяғы жерде, бір аяғы көрде деген тіркестер қолданылады. Фразеологиялық синонимдер керкем образ жасауда жиі қолданылады.

Сондықтан бұлар тілдегі кез келген стильде тапғаусыз қолданыла бермейді. Бұлар көбіне көркем әдебиетте жиі қолданылады. Тілдегі лексикалық синонимдер мен Фразеологиялық синонимдер екеуі екі түрлі атапғанымен, түптеп келгенде, бір мақсатқа қызмет етеді. Ол мақсат ойлаған ойды нақты жеткізе отырып, жан-жақты баяндау болып табылады. Фразеологиялық синонимдер тәрізді тілдегі мақал-мәтелдер де бір- біріне синоним болып жумсалады. Бір ойды білдіру үшін мағыналас, мәндес бірнеше мақал-мәтел қолданылады.

Мысалы, біреуге мап қайғы, біреуге жан қайғы; қасапшыға мал қайғы, қара ешкіге жан кайғы; мысыққа ойын керек, тышқанға өлім керект. б. Бұл мақалдар үш түрлі құрылымда келгенімен, айтайын деген негізгі ой біреу ғана.
Мақал-мәтелдердің өзді-өзіне синоним болуы Фразеологиялық синонимдерге ұқсас. Айырмасы тек мағынасында. Фразеологиялық синонимдер жеке сөздің орнына жүріп, соның білдіретін ұғымын білдірсе, мақал-мәтелдер тұтас сөйлемдік қызметте жұмсалып, әрқайсысы аяқталған ойды білдіреді. Мақал-мәтелдердің синонимдік қатынасы айтайын деген ой-пікірдің сарындас, үндес келіп, бір жерден шығуында.