Швейцарияның табиғаты

Швейцария — таулы ел, көпшілік бөлігі Альпі таулары аумағында орналасқан (ел аум-ның 60%-ын құрайды). Оңтүстігінде Пеннин Альпісі (ең биік жері — Дюфур шыңы — 4634 м), Лепонтин, Ретийя Альпісі мен Бернин массиві орналасқан. Бұл таулар бір-бірінен Жоғар. Рона мен алдыңғы Рейннің терең көлденең аңғарлары арқылы бөлінген. Негізінен кристалдық жыныстардан қалыптасқан биік, тегіс емес, қармен жабылған таулар терең шатқалдармен бөлшектенген. Таулардың басында көптеген фирндік алаңдар мен мұздықтар бар (ел аум-ның 10%-ы). Негізгі асулары (Үлкен Сен-Бернар, Симплон, Сен-Готард, Бернина) 2000 м-ден биік орналасқан. Солтүстік пен солтүстік-батысқа қарай Альпі аласара түсіп, мұздықтар сирей бастайды. Альпіден солтүстік-батысқа қарай ел аум-ның 1/3-іне жуығын алып жатқан Швейцария қыраты орналасқан. Ол 1000 — 1200 м-ден 400 м-ге дейін аласарады (Рейн мен Ааре өзендерінің аңғарлары). Мұнда ел халқының басым бөлігі шоғырланған, ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтары орналасқан. Сондай-ақ мұнда ең құнарлы а. ш. жерлер мен жайылымдар бар. Елдің солт.-батысында қатпарлы Юра таулары (Швейцария шегіндегі ең биік жері — Мон-Тендр тауы — 1679 м) жатыр.

Швейцарияға суы мол өзендердің жиі тармағы тән. Негізгі өзендері: Рейн (Швейцариядағы бөлігі — 375 км), Ааре (маңызды салалары — Ройс пен Лиммат), Рона, Инн, Точино өзендері Альпі тауларынан басталып, еріген қар және жауын-шашын суларымен толығады. Өзендерінде су құламалары көп. Көптеген өзендерінде СЭС каскадтары салынған. Ш. өзендері негізінен кемемен жүзуге қолайсыз. Тек қана Рейн өз-мен Базельге дейін кеме қатынасы жасалады. Ш. өзінің көлдерімен даңқты. Олардың ең көріктілері Швейцария таулы жазығының шеткергі аймақтарында орналасқан: оңтүстігінде — Женева, Тунн, шығысында Фирвальдштет, Цюрих, солтүстігінде Невшатель мен Биль. Бұл көлдердің көпшілігі ірі мұздықтар таулардан Швейцария таулы жазығына қарай жылжыған дәуірде пайда болған. Көлдердің көбі қазаншұңқырларды толтырып тұр, өте терең. Швецариядағы климаттық ерекшеліктер биіктікке, күн мен желдердің әсер етуіне байланысты қалыптасады. Климаты негізінен ылғалды, қыраттарда қоңыржай жылы, тауларда — суық. Жазықтардағы тәуліктік орташа температура жыл бойында –10 — 16С аралығында ауытқиды, жазда 27С-қа дейін көтеріледі. Ең ыстық айы — шілде, неғұрлым суық болатын кез қаңтар айына тура келеді. Альпінің ең биік шыңдарын мәңгі қар жамылған. Қар сызығы батыс беткейлерінде 2700 м, шығыс беткейлерінде 3200 м-ге дейін көтеріледі. Қыста елдің барлық аумағындағы темп-ра 0С-тан төмен түседі, неғұрлым жылырақ ауа райы бір бөлігі Италияға тиісті Лугано мен Лаго-Маджоре көлдері мен Женева көлінің жағалауларында ғана сақталады, өйткені таулар солт-тен соғатын суық желдің өтуіне бөгет болады.

Қаңтар — ақпан айларында Альпідегі жоғарғы қы-сымның басымдығы жағдайларында қысқы спорт түрлерімен айналысуға қолайлы айқын суық ауа райы орнығады. Бұл кезде оңтүстік беткейлер күн жылуын мол алады. Елдің төменгі аудандарындағы қар жамылғысы орнықты емес, 700 м биіктікте қар — 3 айдай, 1000 м-де — 4,5 ай, 1800 м-де 8 ай, 2500 м-де 10,5 ай бойы жатады. Швейцарияда жауын-шашын мен қар алып келетін күшті желдер жиі соғады. Көктемде, жаз бен күзде шығыс пен оңт.-шығыстан соғатын жылы, құрғақ желдер басым, бұл темп-раның шұғыл өзгеруіне, қар көшкіндерінің жүруіне себепші болады. Жерорта т. жағынан келетін ылғалды ауа ағыны Альпі беткейлерімен жоғары көтеріліп, одан кейін Швейцария таулы жазығына өтеді. Қыраттарда жылына орташа 800 — 1200 мм, [Альпі|Альпінің] жел жиі соғатын беткейлерінде — 2500 мм-ге (кейбір жекелеген шыңдарда 3000 мм-ден астам), елдің оңт-ндегі терең аңғарларда 1000 — 1500 мм-ге (Жоғ. Рона аңғарының кей жерлерінде 500 — 600 мм) дейін жауын-шашын түседі. Мұзданудың қазіргі жалпы ауд. 1950 км2, 140-тай ірі мұздықтар бар. Швейцария таулы жазығы еур. жалпақ жапырақты ормандар аймағында орналасқан. Ормандар ел аум-ның 1/4-ден астамын алып жатыр. Швейцария қыратында 800 м-ге дейінгі биіктікте мәдени өсімдіктер басым, жалпақ жапырақты ормандардың (емен, шамшат, үйеңкі, жөке) шағын массивтері сақталған. Альпінің оңтүстік беткейлерінде талшын көп өседі. 1000 — 1500 м биіктікте аралас ормандар (шамшат, шырша, қарағай, самырсын), одан жоғарырақта (1800 — 2400 м) қарағай, шырша, самырсын мен бал қарағайдан құралатын қылқан жапырақты ормандар басым. басым. Жазықтарда қандыағаш тоғайлары бар. Биіктігі 2800 м-ге дейінгі жерлерде субальпілік және альпілік шалғындар, рододендрон, арша өседі.

Швейцарияның жануарлар дүниесі адамның шаруашылық қызметінің ықпалын күшті сезініп отыр. Қар құры мен ақ қояндар кең тарағанымен, таулардың жоғ. бөлігіне тән елік, бұғылар мен альпі суырлары сирек кездеседі. Жабайы жануарлар дүниесін қорғау жөнінде көп жұмыстар атқарылуда. Австриямен шекарада орналасқан Швейцария Ұлттық саябағын еліктер мен бұғылар, тауешкі мен түлкі мекендейді, сондай-ақ ақ құр мен жыртқыш құстардың бірнеше түрі кездеседі.