Шойынбет би

Шойынбет би (1852–1937) — Қаратаудың теріскей жағындағы Аққолтық ауылында ғұмыр кешкен би. Шыққан тегі – Орта жүз, Қоңырат тайпасы Маңғытай бөлімі.

Шойынбет келе әуелі Созақ, Шолаққорған, Бабаата, Үштөбе, Жартытөбе, Қызылкөл, Құмакент төңірегіндегі дау-дамайға билік айтып, әділдік, шешендігімен көзге түседі. Сөйте келе ол Қаратаудың күнгей бетіндегі Досбай, Көлбай болыстарымен жиі қатысып, өрісін кеңейтеді. Бәрі құда-жекжат болып араласып жүреді. Кейін Шойынбет би Түркістан, Шымкент, Әулиеата шаһарларындағы үлкен жиындарға қатысып, ел, ру аралық жер дауына, жесір дауына, күн дауына билік айтады. Шойынбет би 1937 жылы наурыз айында 85 жасында дүниеден қайтады. Енді сол Шойынбет айтқан билік шешімдерді ел аузына сақталып кеткен кейбіріне тоқтала кетейік.

Бабаатадағы Бағдәулет деген кісінің үйіндегі бір үлкен жиында Шойынбеттің тапқырлығын сынамақ болған Сыздық төре:
Дәулет артық па?
Бақ артық па?
Өнер артық па?
Тіл артық па?

- деп сұрапты.

Сонда Шойынбет:
Дәулет - қолдың кірі, жусаң кететін,
Бақ - сел-көшкін, уақытпен өлшенген.
Өнер - ризық, несібе таусылмайтын,
Тіл - ізгілік мұрат, ұрпаққа қалдыратын,
- деп жауап берген екен.

Шойынбет ойланбай сөйлемейді екен. Ол "ойнап сөйлесең де ойлап сөйле", - деп кеңес береді екен басқаларға. Қазылық жасар алдында өз бөркін алдына қойып, оңашада сонымен билік жасап, машықтанатын дағдысы болған. Бөрікті жеңгеннен кейін ғана сөз байламын жасап, билікті содан кейін жүргізуді әдет еткен. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары Әулиеатадағы ушыққан жесір дауына билікті де солай жүргізген. Шойынбет мұнда төбе би болған. Сонда ол билікті былай аяқтаған:

Дау - берекенің іріткісі, Рушылдық - бөлінгеннің белгісі.
Бөлінгенді - бәрі жейді, Бөрінен артық - татулық ізгісі.
Бақ, дәулет қайда барады? Ынтымаққа барады.
Азанғы өкпені түске сақтама, Түскіні кешке сақтама.
Адамгершілік белгісі - кеңдік, Бұл да улкен ерлік.
Ашу - араз, ақыл - дос, Ағайын ақылына ақыл қос.
Бірлік түбі - береке, Біріккенді жау алмайды. Бір-біріңмен татулас.
Ұлы жүз ағалық қасиет сақта, Басқа екі жүз туыстық жолыңцы ақта.
Енші алмағаныңды есіңе түсіріп, Атаң қазақтың үлкен сенімін ақта.
Татулық - өмір көркі, Бірлік - өскендіктің ұрқы - Мал дауы малмен бітер.
Жан дауы - жегі құрт. Жегі құрттан арылған ләзім,
Бұл - ел арасындағы даудың арты болсын!

- деп сөзін түйіндеген. Әділ бидің сөз жүйесін тауып айтқан уытты сөзінен кейін ушыққан жесір дауы тоқтапты.

• Бірде Шымкентте өткен ояздық жиналысқа Шойынбет би төрелік жасайды. Келгендердің кейбіреуі оның шағын денесіне, жұпыны киіміне қарап "Мына түріңмен қандай билік айтып жарытасың" дегендей сыңай танытады. Сонысын дәлелдегісі келген әлгілердің бірі: "Шойеке, менің сізге сауалым бар, соған жауап берсеңіз", - деп қолқа салады. Шойекең бұған қарсылық білдірмейді.

- Байлық жақсы ма, бақ жақсы ма, бала жақсы ма? - дейді әлгі. Сонда Шойынбет:
- Байлық - қолда ұстаған мұз, бақ - ұзатылған қыз, бала - адамнан қалған із, - деп жауап қайырыпты.

• Ертеректе Әулиеатадағы Ошақты елінен шыққан бір бай дүркіреген бәйге еткізіпті. Соған Шойынбет би Теріскейден Дос дегеннің қаракер бәйге атын бас қылып он сегіз жүйрікті алып барады.

Ойлағандарындай қаракер сәйгүлік үмітті ақтап, мәреге алдымен келіп, бас бәйгені еншілейді. Алған сыйлықтың бәрін Шойынбет кедей-кепшіктерге үлестіріп береді. Елге оралғанда аттың иесі Дос:
- Бәйгеден маған да төберік бер? - дегенде, Шойынбет қатты қысылыпты. Өйткені қалтасын қағып, бір сом да тауып бере алмапты.

• Шойынбет бидің жалғыз қызы Азылханды Мұқаш бай баласына алып бермекші болады да, бұларды Қарабұлақ деген жерде тұратын ауылына меймандыққа шақырыпты. Мезгіл қыс кезі екен. Бай қыстың көзі қырауда қымыз, өрік-мейіз сияқты түрлі таңсық тағамдарды алдына қоя отырып:

- Сіздің ауылда дастарқан осындай ма? - деп сұрайды. Сонда Шойекең:
- Жердің үстіндегі халық бір-біріне немере-шөбере, құда-жекжат қой, мұндай тағамдар біздің ауылдан да табылады, - деп жауап беріпті. Мұндай ұтқыр уәж күтпеген Мұқаш бай бас изеп: "Дұрыс айтасыз, дұрыс", - деп өзі ұялып қалыпты.

• Сарысу өңіріндегі Жайылманы мекендейтін Жартыбай бидің баласы Қанжан жиырма бес жасқа дейін қыз жақса, жері жақпай, жері жақса, қыз жақпай, бойдақтықпен жүріп алыпты. Бір күні әкесі:

- Сен осылай серілік құрып, күніңді бекер өткізіп, салт жүре бересің бе? Теріскейде Шойынбет деген би бар, соған барсаң, ол сені үйлендіреді, - деп ақыл береді. Қанжан әкесінің сөзін мақұл көріп, Шойынбетке келеді. Түркістан жақтағы Шоқтас деген жерде отырған атақты Керімбек әжінің реңді, ақылды қызы бар екен. Шойынбет Қанжанды ертіп сол елге барады. Бірақ Қанжан оның қызына сөз айта алмайды. Мұны көрген Шойынбет Керімбекке оңашада:

- Қызыңа мына баланы құдалыққа ертіп келдім, қалай дейсіз? - дегенде, ол:
- Қызым қымбат, оған құның жете ме екен? - дейді. Сонда Шойекең:
- Мен жалғыз емеспін, көппін; көп қорқытады, терең батырады. Ел болған соң, қызыңа құнымыз жететініне сеніміміз мол, - деген екен. Сөзден жеңілген Керімбек қызын Қанжанға қосқан екен.

---

Бір жылы күзде Теріскейге Сарысу жақтан жалғыз түйе бір кедей кісі келеді. Ойы - жазда бидайдан калған аңыздағы масақты теру және түрлі егіс науқанына жәрдем беріп, аулында аш отырған бала – шаға аузына тосу үшін астық алу. Өйткені өз елінде сол жылы астық шьнайы қуаңшылық болады. Ол келген соң жеркепе қазып алып, түнде түйесін қойып жатады. Оны сыртынан көріп, аңдып жүрген біреу бір түні кедейдің ұйықтағанын пайдаланып, түйесін ұрлап әкетеді. Сөйтіп, "жалғыз қаңғырған кедейдің қолынан не келеді" деген оймен түйені иемденіп кетпекші болады.

• Кедей Шойынбет биге шағым айта барып, әлгіні түйені алды-ау деген оймен шақыртады. Ол өтірік айтып: "Мен алған жоқпын», - деп азар да безер болады. Бірақ ауылдағы кейбір кісілер ол адамның бұрыннан да, әсіресе сырттан келген жолаушылардың атын ұрлап алатын суық қолы бар екенін біледі екен. Соны естіген Шойынбет би:

- Ердің екі сөйлегені - өлгені, егер сен түйені анық алмасаң, біз сені өлді деп көр қазамыз, соған жатасың ба?" - деп сұрайды. Сонда ол:
- Ойбай, өлді деп айта көрмеңіз, түйесін алғаным рас еді, - деп кедейдің түйесін әкеліп береді. Шойынбеттің төрелігіне риза болған кедей үстіндегі жалғыз түйе жүн шекпенін шешіп беріпті. Сонда Шойекең:
- Шекпеніңді өзің ки, тек еліңе кетерде айтарсың - дейді. Әлгі кедей жиын-терін аяқталған соң еліне кайтатынын білдіреді.Шойекеңе сәлем бере келіпті, Шойекең оның касына адам қосып, елінің шегіне дейін шығарып салдырған екен.